Zo smoort Rusland het rouwprotest na de Siberische brand
Tom Vennink
Kemerovo
Het is doodstil op het grijze plein voor het provinciehuis van de Siberische stad Kemerovo. Met duizenden stonden ze hier afgelopen dinsdag, rondom het bronzen beeld van Lenin, in het zicht van drie halfstok gehesen Russische vlaggen. Op jacht naar de verantwoordelijken voor de brand die Rusland in nationale rouw stortte. Even leken de nabestaanden van de 41 omgekomen kinderen en 23 volwassenen het land in hun greep te hebben.
De luidste van allen was Igor Vostrikov. Hij verloor zijn vrouw, drie kinderen en zus bij de brand in winkelcentrum Winterkers. Op videobeelden is te zien hoe de vicegouverneur vanaf de trap naar het provinciehuis tegen hem schreeuwt: ‘U probeert een slaatje te slaan uit deze tragedie.’ De beelden werden razendsnel gedeeld via internet. Vostrikov werd het gezicht van de nabestaanden.
Maar nu is het woensdag en is het plein afgesloten. Er staan hekken en politieagenten. Naast het provinciehuis ronken arrestantenbussen. ‘Wat is hier in vredesnaam aan de hand?’, vraagt een vrouw die voorbijloopt. Het antwoord is moeilijk te geloven, zelfs voor inwoners van een land met een autoritair regime.
De 31-jarige Vostrikov is woensdag te vinden bij de gymzaal achter het uitgebrande winkelcentrum. De zaal is ingericht als opvangcentrum voor nabestaanden. Maar informatie is er nauwelijks, vinden de nabestaanden. Vostrikov klinkt strijdlustig. Hij wil terug naar het plein, zegt hij fluisterend – hij is ervan overtuigd dat hij in de gaten gehouden wordt. ‘Bel me morgenochtend om 9 uur. Dan laat ik weten wat we gaan doen.’
De sfeer in de straten van Kemerovo is dreigend, terwijl de vlammen al gedoofd zijn. De vlaggen hangen halfstok, maar het gevaar lijkt niet geweken. Er zijn agenten in bivakmutsen. En bij het kantoor van de geheime dienst FSB lopen mannen in burger in en uit. Het gebouw heeft dezelfde gele bakstenen als het hoofdkantoor in Moskou, waar in 1961 een operatie werd opgezet om een brand met 106 omgekomen kinderen geheim te houden voor de bevolking – pas veertig jaar later, na de val van de Sovjet-Unie, kwam de brand naar buiten.
Maar de brand van afgelopen zondag is de wereld rondgegaan, al zweeg het grootste staatskanaal de eerste avond na de brand nog. Nu eisen de nabestaanden een verklaring en maatregelen tegen de verantwoordelijken.
Waarom zat de deur op slot van een bioscoopzaal vol kinderen? Waarom deed het brandalarm het niet? Waarom was er geen evacuatie? En waarom waren de nooduitgangen geblokkeerd?
Inspecties afgekocht
Iedereen denkt een groot deel van het antwoord wel te kennen: de managers van het winkelcentrum hebben inspecties voor brandveiligheid afgekocht bij de lokale overheid. Zulke praktijken komen overal in Rusland voor, en elke Rus weet dat. Maar nu is de corruptie ten koste gegaan van zeker 64 mensenlevens.
Wat doet dat met iemand als Sarkis Choemarjan, een stevig gebouwde man van 70. In de rook stikten zijn enige zoon en kleinzoon, Dmitri (42) en diens zoon Misja (9).
Choemarjan staat in zijn huiskamer, schreeuwend. ‘In dit land begraven ouders hun kinderen. Het klopt niet. Het klopt verdomme niet!’ De tranen lopen over zijn dikke wangen.
Hij is net teruggekomen van de gedenkplek naast het uitgebrande winkelcentrum. Daar mag gerouwd worden, op wat klinkers rondom een lantaarnpaal, in de geur van verbrand plastic. Er is een heuvel gebouwd van duizenden vrolijke knuffels, speelgoedauto’s, legodoosjes. Gebracht door inwoners van de stad, die iedere dag in dikke rijen rondom de berg schuifelen. Twee vrouwen hadden Sarkis Choemarjan er omhelsd toen hij bij de knuffels begon te schreeuwen. Dat kalmeerde.
Choemarjan was doorgelopen naar de gymzaal. Onderweg kwam hij een brandweerman tegen die het winkelcentrum uitliep met drie kinderjassen onder zijn arm. Choemarjan bleef even staan en keek naar de jassen met rookplekken, maar nee, die van zijn kleinzoon Misja zat er niet bij.
Ook voor hem is er in het opvangcentrum geen nieuwe informatie. De lichamen van zijn zoon en kleinzoon zijn nog niet gevonden. Ja, de grote sleutelbos van zijn zoon wel, met het bronzen Armeense hangertje dat iedereen in Choemarjans familie aan de sleutelbos heeft. Maar verder niets. Dus is hij maar teruggelopen naar zijn flatje aan de Straat van het Rode Leger. Daar staat hij nu tussen de foto’s van zijn zoon, net als hij een stevige man met een bril. Op tafel staat een geopende fles Armeense cognac.
Mijnongeluk
Het is niet de eerste keer dat ‘criminele nalatigheid’, zoals Poetin de oorzaak omschrijft, levens eist in steenkolenprovincie Kemerovo. In 2010 kwamen er 91 mensen om bij een explosie in een mijn. Oorzaak: de managers hadden veiligheidvoorschriften aan hun laars gelapt. De vakbond sprak er schande van; nabestaanden en mijnwerkers trokken de straten op. Dat was het moment waarop de autoriteiten ingrepen: de demonstranten werden opgepakt, de vakbond ontmanteld.
Met de demonstratie op het plein kwam zo’n zelfde moment voor de nabestaanden van de ramp in Kemerovo. Igor Vostrikov, Sarkis Choemarjan en ongeveer tweeduizend anderen hadden zich verzameld op het plein voor het provinciehuis. Plots waren daar de ronkende arrestantenbussen, agenten in bivakmutsen en marcherende ordetroepen. Sindsdien is het plein afgesloten.
Het is donderdagochtend en Vostrikov appt. ‘Voorlopig afwachten.’ Even later uploadt hij een emotionele video op het Russische sociale medium VKontakte. De onmacht straalt uit zijn tranende ogen. ‘Ik heb één vraag’, zegt hij snikkend. ‘Waarom zei de gouverneur dat alles onder controle was in de provincie? Niets is hier onder controle.’
Meer dan een half miljoen mensen kijken. Mensen roepen op om Vostrikov te steunen. Dit kan zomaar niet.
Maar ondertussen heeft de gouverneur de aanval geopend op de nabestaanden. Tegen de ingevlogen president Poetin zegt hij dat er ‘oppositiekrachten’ actief zijn, zo is te horen in een tv-opname van de bijeenkomst. ‘Ze gebruiken deze tragedie om hun eigen problemen op te lossen.’
Maidan-revolutie
Ook het Kremlin rept over een complot van de oppositie. Poetins belangrijkste adviseur, Sergej Kiriënko, ziet tekenen van ‘provocaties’ door tegenstanders van Rusland. De staats-tv volgt: in een studio in Moskou, drieduizend kilometer westwaarts, vergelijkt de presentator van Ruslands populairste talkshow de mensen op het plein met de aanstichters van de Maidan-revolutie in Oekraïne. ‘Dit mag niet geaccepteerd worden.’
De oppositie van Kemerovo bestaat uit een jongen met een zwart T-shirt in een leeg kantoortje van een zakencentrum. Boris Pavlov is medewerker van oppositieleider Aleksej Navalny, wiens beweging onderdrukt wordt door de veiligheidsdiensten. Met de brand in het winkelcentrum en de bijeenkomst van nabestaanden heeft hij niets te maken, zegt Pavlov. Maar het verbaast hem niet dat de oppositiebeweging ermee in verband wordt gebracht. ‘De regionale machthebbers zijn nu natuurlijk bang. Mensen zijn furieus. Net als na het ongeluk bij de mijn.’
En dus, zegt hij, worden de nabestaanden door de autoriteiten als oppositie weggezet. Want in Rusland weet iedereen waar dat voor staat: volksvijanden.
Sarkis Choemarjan wordt er alleen maar woester van. In zijn huiskamer hangt nota bene een portret van Poetin. ‘Wat doet die klote-oproerpolitie hier’, schreeuwt hij. ‘Tegen wie willen de autoriteiten zich beschermen? Waarom houden ze mij tegen?’ Hij neemt nog een slok. ‘Ze zijn vast bang dat we hen in brand zetten. Ze willen verbergen wat er precies gebeurd is in het winkelcentrum.’
Mannen in burger
Bij de rouwplek duiken mannen in burger op die iedereen in de gaten houden. Ze zijn ook aanwezig bij een begrafenis aan de rand van de stad, waar familieleden afscheid nemen van de stoffelijke resten van een verbrand kind. Rouwen mag, maar wel op voorwaarden van de autoriteiten.
Niet alle nabestaanden vormen een gevaar voor de overheid. Jevgeni (17) is vooral boos op zichzelf, vertelt hij bij de knuffels naast het winkelcentrum. Hij had zijn zusje van 12 meegenomen naar de kinderboerderij om het begin van haar voorjaarsvakantie te vieren. Toen de vlammen kwamen, rende hij rond op zoek naar nooduitgangen, maar die zaten allemaal op slot. Uiteindelijk vond hij een uitweg, maar het was te laat om zijn zusje op te halen. ‘Ik kon niet meer terug. Ik ben zo nalatig geweest.’
Nu deelt Jevgeni tissues uit aan huilende mensen bij de rouwplek. ‘Ik blijf tot het eind. Ik moet mijn fout de komende decennia rechtzetten. Misschien lukt het me nooit.’
Het is donderdagavond en plots gebeurt er iets vreemds met Igor Vostrikov. Een Russische nieuwssite zet beelden online van ‘een persconferentie’ van Vostrikov. Op de beelden zit hij tussen twee mannen achter een tafel. Hij vertelt dat de autoriteiten gelijk hebben. Dat er inderdaad ‘Maidan-aanhangers’ op het plein stonden.
Op sociale media breekt een felle discussie los. Zie je wel, zegt het ene kamp, die luidruchtige lui uit Kemerovo zijn onruststokers. Volksvijanden. Maar het andere kamp gelooft de plotselinge metamorfose van Vostrikov niet. Bloggers vinden oude foto’s van de twee mannen die in de video naast Vostrikov zitten. Op die foto’s staan de mannen te praten met een oud-KGB’er: president Vladimir Poetin.
Is Vostrikov door de geheime dienst gedwongen om een videoverklaring af te leggen? Vostrikov neemt vrijdag de telefoon niet meer op.
‘Wat is hier in vredesnaam aan de hand?’, vroeg de vrouw die woensdag de arrestantenbussen aan het plein zag staan. Een ding is zeker: de man die zijn drie kinderen, vrouw en zus kwijtraakte is vijf dagen na de brand een schaakstuk geworden in een duister politiek spel. De autoriteiten zijn aan de winnende hand. Het protest is gebroken.