Met zijn polemische, vlotte stijl dwingt Strenger de lezer ertoe zelf positie te nemen in het populistische debat

Vraag linkse politici hoeveel moslims er maximaal in Europa kunnen integreren en het antwoord zal in onduidelijk, politiek correct gemurmel eindigen. Terwijl het wel een legitiem gespreksonderwerp is. Politieke correctheid verhindert links nog altijd duidelijkheid te bieden, betoogt de Zwitsers-Israëlische filosoof en psychoanalyticus Carlo Strenger. En dat is gunstig voor rechtse populisten. Die vormen in zijn ogen de grootste bedreiging voor de democratische orde in Europa, meer dan moslimterroristen.

Links gaat te veel gebukt onder een schuldgevoel over de koloniale tijd en slavernij. Dat leidt tot een overmaat aan begrip voor andere culturen. Beter dan deze doorgeschoten tolerantie is een assertieve opstelling jegens alle 'vijanden van de Verlichting', ongeacht of die uit radicaal-islamitische of rechts-populistische hoek komen. Die moeten voortaan met 'beschaafde minachting' worden bejegend. Dan kan links het terrein heroveren dat nu aan populistisch rechts is prijsgegeven: de verdediging van Verlichtingsidealen, de vrijheid van meningsuiting voorop.

Dat is in een notendop het op zijn minst prikkelende betoog van Strenger, die volgens de ondertitel van zijn essay een 'handleiding voor het verdedigen van onze vrijheid' heeft willen schrijven. Zijn inspiratie deed de 59-jarige filosoof, onder meer columnist voor de kwaliteitskranten Haäretz (Israël) en Neue Zürcher Zeitung (Zwitserland), op in Israël. Dat is niet zijn land van herkomst (hij groeide op in Zwitserland), maar wel de plek waar hij al jarenlang werkt als hoogleraar aan de universiteit van Tel Aviv. Als panellid van een populaire politieke radiotalkshow voerde hij felle debatten met orthodoxe joden - een milieu waarmee hij vanaf zijn vroegste jeugd vertrouwd raakte, maar waarvan hij als tiener radicaal afstand nam door het atheïsme te omarmen.

Beschaafde minachting - Handleiding voor de verdediging van onze vrijheid

Non-fictie
Carlo Strenger
Uit het Duits vertaald door Rijk Schipper.
Klement; 120 pagina's; €16,99.

'Politieke fitness'

De robbertjes verbaal vechten op de radio zag hij als een vorm van 'politieke fitness'. Respect voor de orthodoxe standpunten opbrengen kwam hem onoprecht voor. Dus ontwikkelde hij zijn concept van 'beschaafde minachting' , waarbij hij gelijke nadruk op beide begrippen legt. Beschaafd blijft de minachting door die niet te richten op personen, maar op hun verwerpelijke opvattingen. Minachting heeft als voordeel dat bestaande spanningen niet onder het tapijt worden geveegd. Bij respect gebeurt dat volgens hem wel.

Uit zijn vechtlustige essay spreekt bovenal minachting voor rechtse populisten. De bedreiging van het op de islam geïnspireerde terrorisme ziet hij ook als een serieus probleem, maar vormt voor hem geen wezenlijke bedreiging van de democratie. Strenger heeft op dit vlak de nodige expertise, want hij vervult onder meer een prominente rol in de World Federation of Scientists die wetenschappelijk onderzoek naar terrorisme entameert. Een democratisch land kan ertegen, meent Strenger, onder verwijzing naar Groot-Brittannië dat de jarenlange terreur van de IRA wist te doorstaan.

Bedreigender voor de democratische rechtsstaat vindt hij de overreactie van degenen die zich opwerpen als beschermers tegen terrorisme. Vooral rechtse populisten zijn maar al te gretig bereid grondrechten in te perken. De parallel met de jaren dertig trekt Strenger niet zo expliciet, maar schemert niettemin door zijn betoog heen. In het licht van zijn joodse afkomst valt die grote bezorgdheid te begrijpen. De vraag is niettemin of hij dit gevaar niet wat al te groot maakt.

Of deze onafhankelijke denker met zijn 'beschaafde minachting' werkelijk populistisch rechts de wind uit de zeilen neemt, valt te betwijfelen. Zijn route komt neer op het helpen van links door het te kritiseren. Inhoudelijk sluit hij daarbij naadloos aan bij de opvattingen van populistisch rechts. Dat hamert al jaren op het aambeeld van de linkse politieke correctheid. De voormannen van deze stroming zullen zijn 'beschaafde minachting' dan ook graag omarmen zonder zich om het adjectief veel te bekommeren. Hun oogmerk zal bepaald anders zijn dan dat van Strenger. 'Ik ben me er zeer wel van bewust dat hiervoor ook bijval kan komen uit ongewenste hoek', zo onderkent hij dat gevaar.

Politieke correctheid

De vraag is bovendien of politieke correctheid nog zo'n groot probleem is. Wellicht nog wel in Duitsland, waar Strenger momenteel een sabbatsjaar doorbrengt. Pas sinds pakweg 2010 wordt daar serieus aan de naoorlogse consensus geknaagd - eerst door de bestseller van bankier Sarrazin (Duitsland schaft zichzelf af), later onder druk van de vluchtelingencrisis (2015) en de entree in de Bondsdag van de populistische AfD (dit jaar). In Frankrijk is het niveau van politieke correctheid ook nog aanzienlijk.

Maar in Nederland is al vanaf de eeuwwisseling met de afbraak van de politieke correctheid van de jaren tachtig en negentig begonnen. Met het anti-elitaire discours is iedereen wel bekend, net als met de opvatting dat Gutmenschen een groot kwaad vormen. Op sommige sites is dit betoog zelfs tot nieuwe politieke correctheid verheven. Aan minachting is in het Nederlandse debat bepaald geen gebrek. Veel geholpen heeft dat alleen niet.

Strenger zal pareren dat het woord 'beschaafd' onderdeel van de door hem aangedragen oplossing is. Maar lastig blijft dat geloof in de eigen superioriteit aan minachting ten grondslag ligt. Neerkijken op anderen is een eerste stap op weg naar de ontmenselijking die Strenger uit rechts-populistische hoek vreest. Wie daarentegen 'respect voor anderen' tot uitgangspunt neemt, heeft van die valkuil geen last. Maar ja, dat is natuurlijk wel politiek correct.

Strenger moet worden nagegeven dat hij een lang lopend debat met een erudiet essay heeft verrijkt. Met zijn polemische, vlotte stijl dwingt hij de lezer ertoe zelf positie in te nemen, of in elk geval de eigen gedachten te scherpen. Dat maakt de publicatie van dit knap vertaalde essay de moeite waard.