Hoe kwam dit verhaal je ter ore? Hoe ontstond het idee om mee te gaan?

'Begin dit jaar schreef ik een stuk over het burgerschapsonderwijs in Nederland. Volgens de inspectie moet dat beter. Sommige leraren durven gevoelige onderwerpen als homoseksualiteit of de Holocaust nauwelijks aan te snijden, blijkt uit onderzoek. De volgende dag werd ik gebeld door een lerares van een school uit Nijmegen. Of ik nog een voorbeeld zocht van een school die wél veel aan burgerschap deed?

'Ze vertelde me dat haar school, het Helicon VMBO, tien jaar geleden veel last had van rechtsradicalisme onder leerlingen. De school had ontdekt dat het geen zin had als leraren de leerlingen vermanend toespraken. Wat wel werkte: een groep leerlingen naar Auschwitz sturen. En die leerlingen vervolgens les laten geven over racisme en uitsluiting op school. De school had er het predicaat excellent aan overgehouden.

'Een gewoon stuk over de aanpak van de school had natuurlijk gekund, maar het leek me interessanter om zelf mee te gaan naar Polen en het hele proces in kaart te brengen. Hoe lopen die pubers rond in Auschwitz? Komen de gruwelijke details binnen, of kunnen ze er niets mee? En wat blijft er bij terugkomst in Nederland hangen?'

Waarom vond je het belangrijk om over dit specifieke programma te schrijven?

'Ik wilde twee verhalen vertellen. Het verhaal van hoe de school om is gegaan met rechtsradicalisme onder leerlingen. En het verhaal van de leerlingen nu: hun denkbeelden en de impact van de reis naar Polen. Daarnaast vond ik dit programma een bijzonder voorbeeld omdat het bij burgerschap in het onderwijs vaak gaat over scholen met islamitische leerlingen die niet over homoseksualiteit willen praten. Dit is een witte school; sommige leerlingen hadden tien jaar geleden een Hitlerportret in hun slaapkamer hangen. Er zijn meer scholen die met dit soort problematiek worstelen, maar het is een taboe. Dat het Helicon er open over is, is bijzonder.'

Hoe was het om met de leerlingen mee te gaan? Hoe gedraag je je tijdens zo'n reis? Ben je onderdeel van de groep of sta je meer aan de zijlijn?

'Als journalist val je natuurlijk ontzettend op in zo'n kleine groep met twintig leerlingen. Daar kom je niet onderuit. Er was ook een fotograaf mee, dat zorgt voor nog meer onrust. Ik heb daarom de tijd genomen. In totaal ben ik vier dagen met ze mee geweest tijdens het kamp in Polen. Daarna ben ik nog twee keer langs geweest op school. Dan leer je zo'n groep leerlingen goed kennen.'

Hoe reageerden ze op het feit dat jij erbij was? Gedroegen ze zich anders?

'In het begin waren de jongeren argwanend. Ik merkte dat ze meekeken als ik aantekeningen maakte. Het viel de trainers die mee waren ook op dat de jongeren er onrustig van werden. Maar dat verdween snel. Ik wist hun vertrouwen te winnen door zelf op sommige momenten ook mee te doen aan de trainingen. De avond dat ik in Polen aankwam, was er een soort ceremonie rond het kampvuur. Alle leerlingen hadden een voorwerp dat veel voor ze betekende meegenomen. Een knuffel van vroeger, een N.E.C.-sjaal of een foto van een overleden familielid. Ze vertelden daar persoonlijke verhalen over. Ik wist van tevoren niet dat dit op het programma stond, maar besloot meteen om mee te doen en ook iets van mezelf te delen. Dat werd gewaardeerd.'

'Het hielp ook dat ik geen leraar was. De leerlingen namen me al snel in vertrouwen. Ik zat bij de meisjes op hun kamer als ze bespraken welke jongens ze leuk vonden. Een jongen vertelde me dat hij stiekem zijn telefoon had gehouden terwijl ze die elke dag bij de leraren moesten inleveren.'

Zag je dat het bezoek aan Auschwitz een duidelijk kantelpunt was?

'Van tevoren wist ik niet wat ik moest verwachten. Ik kon me goed voorstellen dat je zo'n concentratiekamp makkelijk aan je voorbij kunt laten gaan, als je daar als jongere geen zin hebt. Het lijkt allemaal zo ver weg en zo lang geleden. De gids die ons rondleidde in Auschwitz hielp daarbij niet. Ze praatte heel snel en monotoon, ze somde zeven uur lang alleen maar cijfers op. Maar de meeste jongeren namen het verrassend goed in zich op. Twee maanden later hoorde ik sommige leerlingen op school details herhalen die ik zelf alweer was vergeten.

'Eén leerling had zelf voorouders verloren in het kamp. Toen ze haar eigen achternaam terugvond op een enorme wand met alle namen van Nederlandse slachtoffers, barstte ze in huilen uit. Dat was heel indrukwekkend, ook voor haar klasgenoten.

'Toch was Auschwitz voor de meesten geen kantelpunt, denk ik. De leerlingen vonden het concentratiekamp heftig, maar het blijft abstract leed, het staat ver van hun dagelijks leven af. De dag erna was wel een kantelpunt, in elk geval voor de leerling die ik volgde voor mijn verhaal: Denny. De groep moest zich voorstellen hoe het is om homo te zijn en om die reden uitgesloten te worden door je familie en vrienden. Toen barstte een meisje in snikken uit. Ze vertelde dat ze zelf lesbisch is en dat ze het moeilijk vindt dat er soms op school lomp wordt gedaan over homoseksualiteit. Er ontstond een discussie over hoe je met elkaar omgaat. Een jongen met rood haar vertelde dat hij het niet leuk vindt steeds 'rooie' genoemd te worden. Dat was voor Denny, die dat altijd riep, echt een openbaring.'

Waren er ook leerlingen bij wie je zag dat het ze absoluut niets deed?

'Ik heb het idee dat er niemand was die de hele week in Polen helemaal koud liet. Die eerste avond toen jongeren bij het kampvuur persoonlijke verhalen vertelden, was bijna iedereen in tranen. Ook de wat stuggere types. Maar er waren wel jongeren van wie ik me afvraag of ze door deze reis anders zijn gaan denken. Er zijn leerlingen die, naar mijn idee, van huis uit zo'n groot wantrouwen meekrijgen tegen alles wat anders is of van over de grens komt, dat je daar als school in een week Polen niet veel aan kunt veranderen.'

Ga je anders om met een verhaal over jongeren dan wanneer het om volwassenen gaat?

'Absoluut. Ten eerste heb ik geen achternamen van de leerlingen genoemd. Het zijn pubers van veertien, vijftien jaar, dan roep je nog weleens iets ongenuanceerds waar je later anders over gaat denken. Het zou vervelend zijn als ze daar later nog last van hebben bij een sollicitatiegesprek. Eén meisje wilde ook niet met haar voornaam in de krant. Ze was tijdens de reis uit de kast gekomen, maar vond het toch te spannend als dat in een landelijke krant terug te lezen was onder haar eigen naam.

'De school heeft van tevoren de ouders gevraagd of ze bezwaar hadden tegen het feit dat hun kind mogelijk in de krant zou komen. Ik heb de leerlingen zelf natuurlijk ook verteld wie ik ben, wat ik kwam doen en wat ze konden verwachten. Alle leerlingen die een belangrijke rol spelen in het verhaal hebben die passages van tevoren gelezen. In het geval van Denny, de hoofdpersoon in het stuk, heeft ook zijn vader nog meegelezen.'

Waarom heb je ervoor gekozen de hele reportage vanuit het perspectief van één leerling, Denny, te schrijven?

'Tijdens zo'n reis maken de jongeren van alles mee en speelt er rond zoveel leerlingen wel iets interessants, dat de valkuil is om alles te willen vertellen. Dan wordt het al snel een wirwar van verhalen. Daarom had ik van tevoren besloten een paar leerlingen minutieus te volgen. Maken ze een ontwikkeling door? Hoe ziet die eruit? Ik liet alle jongeren een vragenlijst over zichzelf invullen om ze beter te leren kennen.

'Denny viel meteen op: hij was uitgesproken negatief over buitenlanders, maar hij straalde ook iets heel nieuwsgierigs en vriendelijks uit. Ik besloot hem en nog een aantal andere leerlingen te volgen. Bij terugkomst koos ik ervoor om het hele verhaal vanuit het perspectief van Denny te schrijven. Hij had heel zichtbaar een ontwikkeling doorgemaakt, die wilde ik laten zien. Zijn verhaal symboliseert ook dat van de school die een rechtsradicale cultuur onder leerlingen heeft weten af te schudden.'

Dat hun leerlingen racistische ideeën hebben, houden de meeste scholen liever stil. Slecht voor het imago. Het Helicon VMBO uit Nijmegen, waar veel rechts-radicalisme heerste, is er juist heel open over en reist onder meer met leerlingen naar Auschwitz. Die aanpak werkt. 'Hoe heb ik me zo kunnen vergissen.' (+)

Het Helicon in Nijmegen werd ruim tien jaar geleden met die vraag geconfronteerd toen een groeiende groep leerlingen er extreemrechtse sympathieën op na bleek te houden. De school haalde er het landelijke nieuws mee. Bekijk hier de aflevering van het programma Premtime terug, waarin Lonsdale-jongeren in de schoolkantine over hun 'nationaal-socialistische droom'.