Mogen we nog wel genieten van het werk van beschuldigde artiesten?

Hoeveel ongemakkelijke huisfeestjes zijn wel niet gered door R. Kelly? Zodra de eerste tonen klinken van Ignition (Remix), adopteren de feestgangers een beetje van Kelly's smoothness. Iedereen herkent het sensuele funkgitaartje en de beat die precies uptempo genoeg is om de meute in beweging te brengen. 'It's the freakin' weekend baby / I'm about to have me some fun.'

Was het nog maar zo simpel. Hoewel er al jaren verhalen rondzongen, kwam in 2017 genadeloos aan het licht hoe verknipt R. Kelly is. De zanger ontkent de aantijgingen, maar uit onderzoek van website Buzzfeed bleek dat hij jonge vrouwen, amper meerderjarig, gevangenhoudt en als een sekteleider hun levens controleert: wat ze eten, hoe ze zich kleden, wanneer ze gaan slapen en hoe ze seks hebben.

Ook werd duidelijk dat Kelly al meer dan een dozijn zaken had geschikt en zwijggeld had betaald aan evenveel meisjes die hem beschuldigd hebben van misbruik.

Het afgelopen jaar lijkt het consumeren van popcultuur een mijnenveld geworden. Voor je het weet, zap je langs een film met Kevin Spacey, Casey Affleck, James Franco of Dustin Hoffman, die allen #MeToo-beschuldigingen opgespeld kregen. Of je bladert langs de foto's van Mario Testino of Terry Richardson, die zich volgens tal van modellen schuldig hebben gemaakt aan seksuele intimidatie.

Daarmee dringen zich een paar vragen op. Kun je nog wel zomaar lachen om Louis C.K., die vrouwen dwong toe te kijken terwijl hij masturbeerde? Of grinniken om die ene aflevering van de comedyserie Jeuk? Regisseur Job Gosschalk is teruggetreden bij Kemna Casting na beschuldigingen van seksueel grensoverschrijdend gedrag dat zich onder meer in zijn woning afspeelde. In de serie, die deels is opgenomen in diezelfde woning, speelt Gosschalk een foute regisseur, die allemaal jonge jongens in huis heeft rondlopen. En wil je wel dat je euro's in de zak van Harvey Weinstein verdwijnen als je een van zijn films ziet?

Het gaat snel

Wat te doen met een foto van James Franco, gemaakt door Terry Richardson?

De Volkskrant worstelde onlangs met een coverfoto van James Franco, gemaakt door Terry Richardson, met wie bladen en modemerken hebben gebroken vanwege beschuldigingen van seksueel misbruik.

De kwaliteit van de foto en het feit dat er geen vrouwen of meisjes op de foto staan waren doorslaggevend, oordeelde de hoofdredactie.

De foto werd geplaatst. Nog geen drie weken later werd Franco ook van seksueel grensoverschrijdend gedrag beschuldigd.

Tot voor kort getuigde het van ruimdenkendheid als je de kunstenaar los kon zien van zijn werk. De kunst als amorele vrijplaats, ongeacht de afzender. Zo kon je een film van Roman Polanski zien zonder er al te veel bij na te denken dat hij de VS is ontvlucht omdat hij daar nog steeds wordt gezocht vanwege de verkrachting van een minderjarig meisje. Als je naar een Woody Allen-film ging, deed het voor de kijkervaring weinig terzake dat hij beschuldigd was van misbruik van zijn toen 7-jarige geadopteerde dochter Dylan. Chuck Berry, die een celstraf heeft uitgezeten voor het smokkelen van een 14-jarig meisje over staatsgrenzen met 'oneerbare bedoelingen', was prima te beluisteren, en R. Kelly, eventueel met een vleugje ironie, evenzeer.

Het tij lijkt te keren. Regelmatig werd terloops in de media de vraag opgeworpen of je nog wel van het werk van beschuldigde mannen mag genieten. Maar nergens verscheen een bevredigend antwoord. De neiging is dan ook om alles maar op een hoop te gooien. Het makkelijkst is al het nare nieuws te negeren en niks te veranderen aan je kijk-, lees- en luistergedrag. Het op een na makkelijkst is het om iedereen die in de buurt van een beschuldiging komt uit je playlist of watchlist te schrappen. Maar dat is dan weer jammer van Manhattan, van Ignition, van Pulp Fiction, van House of Cards - en de zaak is uiteraard ook wat gecompliceerder.

Daarom doen we een poging de vraag wat verder te ontrafelen. Laten we duidelijk vooropstellen: iedereen moet vooral zelf weten waar hij wel en niet naar kijkt. Wij twijfelen ook nog vaak genoeg aan wat nou wel of niet kan. Maar in de vraag of je nu nog naar kunst van foute makers kunt kijken of luisteren zijn wel degelijk wat verschillende parameters te ontdekken die het al dan niet genieten ervan wat eenvoudiger kunnen maken. Of ingewikkelder, zo je wilt. Een handreiking in vijf vragen.

Kijk/luister je alleen of met een groep?

Zo op het oog zou het niet moeten uitmaken hóé je werk van een discutabele maker tot je neemt, want het werk noch de maker wordt er anders van. Maar het consumeren in een groep geeft dat werk wel degelijk een andere láding. Wie nu een Woody Allen-festival zou organiseren, begeeft zich op gladder ijs dan wie thuis op Netflix Annie Hall aanzet, want een gezamenlijke, publieke kijkervaring is haast per definitie een viering, een verering. En dat wringt.

Vandaar dat de morele lat wat hoger ligt voor tv-zenders, musea, prijzengala's, bioscopen, radiozenders, kranten en andere platforms dan voor de thuiszittende consument, al heeft die ook een zekere verantwoordelijkheid, niet in de laatste plaats omdat je zelf bepaalt wie aan je mag verdienen.

Sinds een Deen in 2010 bedacht dat dat een leuk idee was, is het elke tweede vrijdag van maart International R. Kelly Day, een glijerig feest gevierd in clubs en cafés over de hele wereld met een hoog guilty-pleasure-gehalte. Dit jaar vindt het feest plaats in het Amsterdamse café-restaurant Waterkant. Tot dusver hebben honderd mensen aangegeven 'aanwezig' te zijn. Op de Facebook-pagina reageert ene José: 'Deze man die jullie zo leuk vinden is beschuldigd van seks met minderjarigen en het fysiek misbruiken van vrouwen. Fun party this is.'

'We hebben er aanvankelijk niet over nagedacht toen we de zaal verhuurden voor dit evenement', zegt de bedrijfsleider van Waterkant. 'Maar we schrikken nu van alle negatieve reacties. Er zijn mensen die onze nachos slecht recenseren omdat we R. Kelly een podium geven. We zitten er nogal mee in de maag, maar we weten nog niet of we het feest gaan afblazen of niet.'

Hoe ernstig is het vergrijp?

Er bestaat een wereld van verschil tussen het stelselmatige manipulatieve en gewelddadige gedrag van Harvey Weinstein, waarvan tientallen vrouwen getuigden in de media, en je tijdens een date ongepast opdringen, waarvan komiek Aziz Ansari, hoofdrolspeler en schrijver van de serie Master of None, onlangs werd beschuldigd door één anonieme vrouw. Om maar even de schaal aan te geven van Gevaar Voor De Samenleving tot Wellicht Alledaagse Hufter.

Een lastig aspect bij het beoordelen van de ernst van een vergrijp is dat veel van de geuite beschuldigingen niet tot een veroordeling van een rechter zullen leiden; dat is nu eenmaal erg moeilijk bij seksueel misbruik, zeker als incidenten lang geleden plaatsvonden, aangezien fysiek bewijs dan bijna altijd ontbreekt. Bovendien wordt er vaak geschikt. Dus schiet je niet altijd op met de vraag of er een juridische veroordeling is voor het vergrijp; toch is er wel een soort formule te maken uit de elementen misbruik van een machtspositie, gewelddadigheid van het vergrijp en aantal beschuldigingen.

Neem Bill Cosby. Zestig vrouwen verklaarden over hetzelfde patroon: ze werden gedrogeerd en verkracht door de beroemde acteur en komiek. Hij scoort dus een vreselijk grote NO GO. Toch trad hij onlangs, tijdens een show in een jazzclub in Philadelphia ter ere van drummer Tony Williams, voor het eerst in drie jaar op. Vijftig belangstellenden lachten om zijn grapjes en verhalen. Nogal een verschil met de duizenden die er vroeger voor hem kwamen opdagen.

Hoelang is het vergrijp geleden?

Een gevoelig punt, want met het verstrijken van tijd mag seksueel misbruik niet zomaar vergoelijkt worden. Het argument 'dat moet je in zijn tijd zien' geldt daar niet voor, ook omdat het soms decennia kan duren voordat iemand een beschuldiging durft te uiten - zie de mannen en vrouwen die zich uitspraken tegen Spacey of Cosby.

Maar er zijn zeker moreel dubieuze keuzes waarin de factor tijd een rol speelt, en die de morele verontwaardiging over een kunstwerk bijna buiten spel zetten. Leni Riefenstahl kreeg terecht een stigma na de Tweede Wereldoorlog voor haar films die gemaakt waren in opdracht van de nazi's, maar niemand kijkt vreemd op als je haar Triumph des Willens, een verheerlijkende film over een nazi-partijdag in 1934, roemt om de technische en artistieke kwaliteiten. Als studieobject is de film wellicht juist interessanter geworden door het bevlekte verleden. Maar belangrijker nog: voor een groot deel is het zó evident wie fout en wie goed is in het geval van de Tweede Wereldoorlog, dat die discussie in sommige gevallen niet meer gevoerd hoeft te worden. Triumph des Willens is een foute propagandafilm, zoveel is duidelijk, en juist het feit dat dat zo vast staat maakt het makkelijker om de artistieke kwaliteiten daarvan los te zingen - want je laadt op die manier niet snel de verdenking op je dat je stiekem nazi-sympathieën koestert.

Hoezeer is de maker verantwoordelijk voor het werk?

Bijna niemand heeft opgeroepen om alle films waarbij Harvey Weinstein betrokken was voortaan te verbannen. Niet gek: dat zou ten eerste het einde betekenen van een gigantische hap uit de filmgeschiedenis. Weinstein heeft sinds 1981 aan 329 producties bijgedragen als producent, volgens filmdatabase IMDb, waaronder vele klassiekers en cultfilms - van Pulp Fiction tot Lord of the Rings. Maar wellicht nog belangrijker: hij was een achter-de-schermenfiguuur; invloedrijk, maar tegelijkertijd onzichtbaar en creatief niet verantwoordelijk. Soms bemoeide hij zich met het verhaal, de montage of de cast. Soms beperkte zijn rol zich tot geldschieter.

Een ander verhaal wordt het als de vermeende dader de hoofdverantwoordelijke of zelfs enige auteur is van een werk. R. Kelly zingt, schrijft en produceert bijna al zijn eigen liedjes. Woody Allen regisseert en schrijft al zijn films, die in sommige gevallen, met Manhattan als beruchtste voorbeeld, gaan over een liefde tussen een oudere man en een jong meisje. Louis C.K. schrijft zijn stand-upshows zelf en voert ze ook in zijn eentje op. Van de serie Louie, een semi-autobiografische comedy over een comedian in New York, is hij de regisseur, schrijver, producent en hoofdrolspeler. Louis C.K. staat bekend om zijn openhartigheid, hij verhult niets in zijn werk, hij ís zijn werk. En dat levert weer de volgende complicatie op.

In hoeverre valt het vergrijp samen met het werk?

Het wordt extra ongemakkelijk als een beschuldigde maker zijn perversiteiten gebruikt als inspiratie voor zijn werk. In seizoen vier van Louie zit een scène waarin hoofdpersoon Louie zich opdringt aan Pamela, een vrouw die hem eerder heeft afgewezen. 'Nee, nee, nee', zegt ze telkens, terwijl hij haar probeert te overmeesteren. 'This would be rape if you weren't so stupid', zegt Pamela als ze zich uit zijn greep heeft ontworsteld. Daarna blokkeert hij de deur; ze geeft toe en laat hem haar een kus geven. 'Yes', zegt Louie met gebalde vuist als ze weg is. Hij krijgt wat hij wil, komt ermee weg en is er blij mee.

C.K. werd er achteraf van beschuldigd zijn gedrag goedgepraat te hebben in zijn werk: lach maar om deze oversekste loser. Dit is slechts een van de vele voorbeelden in het oeuvre van C.K. waarbij een man zijn seksuele verlangens niet kan onderdrukken. In veel van zijn stand-upshows praat hij over masturbatie en seksueel geweld tegen vrouwen en alleen al in Louie zitten meerdere masturbatiescènes. Zijn nieuwste film I Love You, Daddy, die meteen werd teruggetrokken toen de beschuldigingen werden gepubliceerd, gaat bovendien over een 17-jarig meisje dat op de avances ingaat van een 68-jarige filmmaker. De film bevat onder meer een scène waarin een personage net doet alsof hij zich aftrekt ten overstaan van een groep mensen. Lach daar nog maar eens om.

Al even pijnlijk is het oeuvre van R. Kelly, dat voor een groot deel bestaat uit hyperseksuele r&b-liedjes waarin hij een eindeloze reeks woordspelingen op en metaforen voor seks en geslachtsdelen weet te verzinnen. Zoals auto's ('Girl you look just like my cars, I wanna wax it'), koektrommels ('Your legs in the air, my hands all off up in your cookie jar'), zaklampen ('I need a flashlight 'cause I'm deep up in that pussy') en parachutespringen ('I think I need a parachute, parachute, parachute/ I'm going down on you').

Ja, dat is inderdaad best grappig, iemand die zo schaamteloos de verleidingskunst bezingt, alsof hij een parodie op zichzelf is. Maar als je de beschuldigingen tegen hem tot je hebt laten doordringen wordt dit specifieke pleziertje toch wel erg guilty.