Ecologen: Polen gebruikt 'keverplaag' als excuus voor illegale boskap

Een minuscuul beestje is het, ongeveer ter grootte van een korrel hagelslag. Michal Ksiazek (38) heeft het zwarte schorskevertje van een stuk boomschors geplukt en geeft het triomfantelijk aan zijn luisteraars. 'Dit', zegt hij, 'is de reden van ons probleem. Dit is waar deze hele oorlog over gaat.'

Maak kennis met de letterzetter, ook wel de ips typographus. Hier in Bialowieza, een uitgestrekt woud in Oost-Polen, hebben letterzetters hun eitjes gelegd in de basten van duizenden sparrenbomen. Een verwoestende plaag zijn ze, als je de boswachters in Bialowieza mag geloven, die de machteloze spar het leven kost. Ksiazek wijst naar drie van zulke dode sparren. Iemand heeft er rode kruizen op gezet, ten teken dat ze gekapt moeten worden. 'Waarom zou je dat doen?', zegt Ksiazek. 'Zeker, de boom is dood. Maar van de dode bast kunnen allerlei insecten leven en bonte vliegenvangers en spechten!'

Bialowieza is het laatste nog resterende oerbos van Europa: grote delen zijn nooit door menselijke activiteit aangetast. Ruim een jaar geleden verdriedubbelde de rechts-nationalistische regering in Warschau de houtkap in Bialowieza voor de komende tien jaar, naar eigen zeggen om de opmars van de letterzetter te stoppen.

Het kwam minister Jan Szyszko (Milieu) op harde kritiek te staan van Unesco en de Europese Commissie. Vrijdag kwam het Europees Hof met een tussentijdse uitspraak: Polen moet onmiddellijk met de kap stoppen. Een miljoenenboete hangt in de lucht, en dat op een moment dat de zuurgraad van de relatie Warschau-Brussel toch al oploopt. Unesco zegt het bos desnoods de status van 'bedreigd erfgoed' te zullen geven, waarmee Bialowieza in een gênant rijtje zou komen te staan met Palmyra en Timboektoe. Maar Polen gaat gewoon door met de 'beschermende' houtkap, zei een vertegenwoordiger van staatsbosbeheer maandag op een persconferentie met de Poolse minister van Milieu Jan Szyszko.

'Ik kan wel huilen'

Een deel van de 1.250 vierkante kilometer bos ligt in Wit-Rusland, een deel in Polen. Aan de Poolse kant is eenzesde van het bos tot nationaal park gepromoveerd: kappen is er strikt verboden, voor bezoekers gelden strenge restricties. Erbuiten is dat anders. Bialowieza is daar opgedeeld in vier zones, met een beschermde status van zowel Unesco als het Europese netwerk Natura-2000. In één van de zones mag gekapt worden, maar alleen als de bomen jonger zijn dan honderd jaar. Polen houdt zich daar niet aan, en volgens de laatste luchtfoto's wordt er ook gekapt buiten de toegestane zone.

Dus is het 'oorlog', of nou ja, bittere strijd tussen activisten zoals Ksiazek en de boswachters. 'Ik kan wel huilen', zegt Ksiazek, een lange vent in legerbroek en dito schoenen die behalve ornitholoog en activist ook dichter is. 'Kennen jullie de Amerikaanse dichter Wallace Stevens? Man en vrouw en merel / Zijn één.'

_{Tekst gaat verder onder de afbeelding.}

Met grote passen loopt Ksiazek over het gebladerte, onderweg wijzend op bijzondere slakken en schimmels. 'Al sinds de laatste ijstijd, 10 duizend jaar geleden, is dit gebied bos. Deze rijkdom aan soorten vind je nergens anders in Europa. Als we niet oppassen gaat het allemaal verloren.' Inderdaad is Bialowieza met zijn ongerepte landschap van mossen, poelen en wilde varens van een ongeziene schoonheid. Kikkers, reeën en een bont palet aan vogels, zwammen en insecten leven er ongestoord. Het is ook het terrein van de bizon.

Een kwartier verderop, op een zandweg vol kuilen, hebben de boswachters een afzetlint gespannen: dagjesmensen noch pers mogen erdoor. Daardoor blijft buiten zicht hoe activisten zich met spandoeken van de stichting 'Wild Polen' en Greenpeace hebben vastgeketend aan een velmachine. Door het bos klinken harde kreten als ze een voor een hardhandig worden verwijderd. Andrzej Antczak, een grijs bebaarde ingenieur van het bosbeheerbedrijf, hoort het zwijgend aan. 'Ze worden gedreven door emoties. Voor mij is veiligheid belangrijker dan internationale regels.'

Het is een pijnpunt waar voorstanders van de kap telkens op terugkomen: veiligheid, bescherming bieden. In het horrorscenario van de bosbeheerders vreet de letterzetter alle sparren aan (in loofbomen vind je hem niet), waardoor er lege plekken ontstaan en de 'diversiteit' van het bos afneemt. De dode bomen kunnen vlam vatten, zeggen ze. Dus willen ze de geïnfecteerde bomen kappen, voordat het beestje zich verder kan verspreiden.

Een onzinredenering, vindt Dries Kuijper (42), een Nederlandse ecoloog die al tien jaar onderzoek doet in Bialowieza. Met twee collega's is hij naar het afzetlint gestuurd om te bemiddelen tussen activisten en boswachters. Langs het pad liggen de boomstammen hoog opgestapeld. 'Op die lege plekken groeien na tien jaar nieuwe sparren', zegt Kuijper. 'Een bos verjongt zichzelf, daar hoef je niets aan te doen.'

Bosbouwers, schetst hij, geloven in interventies, ecologen in niets doen. In een dode boom ziet een ecoloog geen bedreiging, maar een voedingsstof voor larven, mossen en ander nieuw leven. 'Kijk naar het Beierse woud in Duitsland', vult een collega van Kuijper aan, de Pool Krzysztof Schmidt (54). 'Daar zijn alle bomen doodgegaan door de letterzetter. Dankzij de zaden die eraf vielen, staat er nu een nieuw en verjongd bos!'

Financiële belangen

De kap gebeurt onder de noemer bescherming, maar volgens Kuijper en Schmidt bereiken de boswachters een omgekeerd effect: ze vernietigen ecosystemen, met het risico dat sommige soorten uitsterven.

Is de letterzetter een excuus? Critici wijzen op het keiharde financiële belang. Het Poolse staatsbosbedrijf moet zelf zijn broek ophouden. Op de loonlijst staan 26 duizend werknemers die maar wat graag hun kapquota halen. Van alle inkomsten komt 90 procent uit de verkoop van hout, becijferde The New York Times. Sparren leveren het beste hout op, maar ook eiken van meer dan 120 jaar oud gaan tegen de grond.

Minister Szyszko is bioloog en jaagt graag op fazanten. Volgens hem zijn Unesco en de activisten op een dwaalspoor gezet door 'desinformatie' van 'linkse media'. Tien jaar geleden kreeg hij het met Brussel aan de stok over de aanleg van een nieuwe weg door de beschermde Rospuda-vallei. Szyszko moest toen inbinden, en lijkt nu wraak te willen nemen. Voor het gemak plakte hij er een cijfer op: 1,3 miljoen bomen moeten om.

Zijn kamp bestrijdt het idee dat Bialowieza een oerbos is en spreekt van 'cultuurgoed', aangeplant door mensenhanden. Ook dat is spin, zegt Kuijper. In werkelijkheid is maar een deel door toedoen van mensen ontstaan. 'Dit bos is het meest oer dat we in Europa hebben. Het is een vies soort propaganda die de minister bedrijft, want hij werkt ook nog. Wij worden 'pseudo-ecologen' genoemd. Natuurlijk raakt dat ons.' Kuijper zag tot zijn verbijstering hoe 46 wetenschappers zich in een brief achter de minister schaarden, onder wie mensen met wie hij weleens artikelen schreef. De wetenschappers in het 'tegen'-kamp zijn overigens met meer.

Cultuurkloof

De affaire is symptomatisch voor de diepe cultuurkloof in Polen die telkens de kop op steekt. Rechts-nationalistisch Polen koppelt patriottisme graag aan meesterschap over het eigen land, dat per strekkende millimeter moet worden bevochten op 'gender-ideologen' en linkse bomenknuffelaars. Een groep nationalisten uit het nabijgelegen Hajnówka kondigde deze week 'patrouilles' aan om het bos te beschermen tegen 'groene terroristen'. 'Ik kom uit een diep-katholieke familie', vertelt activiste Kasia Paterek (32). 'In een tv-toespraak suggereerde het hoofd van het staatsbosbeheerbedrijf dat wij door Satan gestuurd zijn. Mijn ouders geloven zoiets onmiddellijk. Ze willen dat ik naar huis kom.'

In het oerbos gaat Michal Ksiazek door de hurken, hij heeft iets gezien. 'Kijk eens hoe prachtig, een zaailing van een esdoorn! Dit is hoe het bos zichzelf verjongt. Maar deze boom willen de boswachters niet. Ze willen alleen maar eiken en sparren voor het hout.' Het gaat ze helemaal niet om de letterzetter, zegt hij, 'het is een puur politiek gevecht. Dat er in Bialowieza negen soorten spechten zijn, zal ze een zorg zijn.' Achter hem stuiven de boswachters in terreinwagens over het zand, op weg naar het volgende front.