Direct naar artikelinhoud
Oog voor detailMenageren

Het horloge als paradepaardje van uitvinderschap

Van dichtbij zie je het beter. Wieteke van Zeil over opmerkelijke en veelbetekenende bijzaken in de beeldende kunst. Deze week: horloge.

Het horloge als paradepaardje van uitvinderschap

Er zijn van die tradities die niet als afspraak voelen, maar als gegeven. Alsof niet iemand ze ooit bedacht heeft. Zoals wintertijd. Zaterdag gaat de klok weer een uur achteruit. Uurtje extra slapen, uurtje eerder donker. Nauwelijks iemand hoeft de tijd nog te verzetten – dat doen de digitale klokken al voor ons. Ik was verbaasd toen ik las dat de wintertijd pas sinds 1977 bestaat. De reden ervoor was dat het energie zou besparen. Een uur langer gebruik kunnen maken van het zonlicht in de zomer, is een uur minder lampen gebruiken. In de oliecrisis van de jaren zeventig was het doorslaggevend.

Willem van AelstBloemstilleven met horloge1663Olieverf op doek62,5 x 69 cmKoninklijk Kabinet van Schilderijen Het Mauritshuis Den Haag

Onze omgang met tijd is afhankelijk van de machines die we bedenken om de tijd mee bij te houden. Time management, een hedendaagse manier om de schijn van controle op je leven te houden, is een term die in de 17de eeuw werd bedacht, las ik in een onderzoek van Linda Eversteijn naar zakhorloges op schilderijen. ‘Menageren’ betekent beheren, en toen het mode werd bij rijke mensen om een zakhorloge te dragen, ging men het gebruiken als ze spraken over tijd. De omgang met tijd transformeerde in die eeuw. We creëerden een ritme, een geruststellend tikkende klok die met ons mee leefde en routine gaf. Terwijl mensen eeuwenlang alleen kerkklokken hadden of naar de zon moesten kijken voor de tijd, maakte de komst van horloges het tijdsbesef voor steeds meer mensen concreet.

Ze waren er nogal trots op ook, want ik kom veel horloges tegen op portretten en stillevens. Zoals hier dit gouden ding, super gedetailleerd, een paradepaardje van uitvinderschap. Volgens Linda Eversteijn is dat ook wat er achter dit detail schuilt, zegt ze wanneer ik haar aan de telefoon spreek: ‘Enerzijds zie je de pracht uit de natuur, met alle bloemen en insecten, en daartegenover de pracht van het menselijk kunnen, met het horloge.’ Volgens haar worden stillevens nogal eens over-geïnterpreteerd; de kunstwerken vieren vooral het goddelijk en menselijk vermogen om te creëren, en het talent van de kunstenaar om de zintuigen te prikkelen met zijn kunst. Dat was al wonderlijk genoeg.

Natuurlijk, de tijd in een schilderij – door middel van een zandloper, kaars of een klok – wijst op de tijdelijkheid van het bestaan. We hebben maar even, maak er wat van. Maar het etaleert ook gewoon de gadgets van de Gouden Eeuw. Waarom anders ligt dit horloge op z’n kop? Dit is niet het enige geschilderde horloge waarvan de wijzerplaat überhaupt onzichtbaar is. De schilder wil dat we de techniek erachter zien.

Ik vroeg me af hoe het ding er in zijn geheel uit zou zien. Menno Hoencamp, horlogerestaurator en taxateur, herkende ’m meteen. ‘Het horloge is van bergkristal, geslepen in een stervorm’, vertelt hij, ‘kijk maar, ook aan de onderkant zie je de kristallen plaat die de wijzerplaat bedekt in de gouden sponning zitten. Aan de tulpvormige pootjes aan de zijkanten kun je zien dat het een Hollands horloge is.’ De wijzerplaat was waarschijnlijk van zilver, gegraveerd met een sierlijke voorstelling, en één wijzer: ‘Voordat Christiaan Huygens het patent op het slingeruurwerk kreeg in 1656 zijn horloges met een minuutwijzer zeldzaam. Dit horloge is van rond 1630, 1635.’ Het meest sierlijke wat we hier zien is de kloof, legt hij uit, het grote rondje dat het balanswiel beschermt. Die was vaak prachtig versierd en bewerkt – mensen maakten er soms later een broche van.’ Ook bij deze is het oppervlak bewerkt. Een horloge kreeg aandacht aan boven- en onderkant.

Van het aflezen van de tijd via trekvogels en de maan via kerkklokken en de zorgvuldig gemaakte horloges die generaties lang families vergezelden, tot een smartphone die zich zelf aanpast waar ter wereld je ook bent en bij elke zomer- en winterwisseling, is er een hoop veranderd. Hoe we de tijd menageren, bepaalt ook wie we zijn.

Volg Wieteke van Zeil op Instagram: @artpophistory