Rekenwonder Koolmees worstelt met het politieke spel

Na acht jaar als politicus op het Binnenhof weet Wouter Koolmees nu ook hoe het voelt, een marteling op de pijnbank in de Tweede Kamer. Als Tweede Kamerlid, formatie-onderhandelaar en in zijn eerste jaar als minister koesterde hij zijn positie achter de schermen. Meedenken over akkoorden, het verzinnen van technische oplossingen voor ingewikkelde begrotingsproblemen: het rekenwonder van D66 maakte er zijn specialiteit van. Zijn positie in de schaduw van partijleider Pechtold hield hem doorgaans uit het felle licht van de schijnwerpers. 

Zijn functioneren als minister raakt aan die ene vraag, die intern bij D66 al langer werd gesteld: is Koolmees wel politicus genoeg om ook in de schijnwerpers overeind te blijven? Over de knikkers weet hij alles, maar hoe zit het met het spel?

Betrokkenen bij de pensioenonderhandelingen wijten de nu ontstane impasse deels aan een grote inschattingsfout van de minister. FNV-voorman Busker maakte aan de onderhandelingstafel duidelijk dat hij graag politieke rugdekking van links wilde. Hij wilde in eigen kring niet alleen komen te staan met een akkoord. Koolmees ondernam een halve, vluchtige poging in een paar gesprekken met GroenLinks, SP en PvdA, maar hield het al snel voor gezien. Busker moest zelf maar voor rugdekking zorgen – de minister had het al lastig genoeg om binnen de regeringscoalitie de eendracht te bewaren.

Voor de interne politieke rugdekking en als gebaar naar de sociale partners, haalde Koolmees wel premier Rutte al vroeg naar het overleg. Een akkoord moest dan maar voor zichzelf spreken. Als de FNV zou tekenen, kon links toch zeker niet achterblijven? Maar Busker haakte af en SP, GroenLinks en PvdA voelen zich nu op geen enkele manier meer betrokken bij de zoektocht naar een doorbraak. De minister zoekt het zelf maar uit. Of moet langskomen.

Ambtenaar

De voorliefde voor de techniek en de inhoud is karakteristiek voor Koolmees’ doen en laten. In 2010 kwam de ambtenaar van het ministerie van Financiën voor D66 in de Kamer. Hij ontpopte zich tot een van de aimabelste bewoners van het Binnenhof, steeds op zoek naar praktische oplossingen, immer bereid om de finesses van de rijksbegroting uit te leggen aan wie het maar horen wilde.

Als Kamerlid viel Koolmees met zijn neus in de boter. Na de val van het kabinet Rutte I timmerde hij namens D66 mee aan de noodbegroting voor 2013 die in een paar dagen in elkaar werd gezet. In dat Lenteakkoord werd het pensioenakkoord van Rutte I met de sociale partners in de prullenmand geveegd. Dat galmt nog na bij de FNV dat die rekening graag wil vereffenen. Met Carola Schouten van de ChristenUnie, nu vicepremier, en Elbert Dijkgraaf van de SGP stutte Koolmees na het Lenteakkoord het kabinet met een reeks gedoogakkoorden. Koolmees deed de inhoud, partijleider Alexander Pechtold de politieke verkoop.

Dat was ook de rolverdeling bij de formatie van Rutte III, die Pechtold en Koolmees samen deden voor D66. Door de politieke behendigheid van Pechtold kreeg Koolmees als eerste D66’er Sociale Zaken en niet Halbe Zijlstra van de VVD of Carola Schouten (CU) die er ook op aasden. Want Sociale Zaken wordt vanouds gezien als een cruciaal ministerie dat gaat over de sociale zekerheid, de werkgelegenheid en integratie. Onderwerpen waar elke partij graag zijn stempel op drukt.

Geen feest

D66 kreeg de prijs, maar zal zich inmiddels soms afvragen of dat wel reden was voor feest. Het mislukte pensioenoverleg legt immers pijnlijk bloot dat ook van de rest van Koolmees’ ambitieuze agenda nog niet veel terecht is gekomen.

Het verlof voor partners van jonge moeders, dat was zo geregeld. En ook Koolmees’ plan voor hervorming van de arbeidsmarkt, met nieuwe regels voor ontslag en flexwerk, ligt inmiddels bij de Tweede Kamer.

Maar daar houdt het op. Het kabinetsvoornemen om gehandicapten onder het minimumloon te betalen, geparkeerd bij staatssecretaris Tamara van Ark (VVD), ging ten onder na fel verzet vanuit de samenleving. Van Ark werkt nu aan vereenvoudiging van de regels.

Het plan om kleine bedrijven te ontzien bij de loondoorbetaling bij ziekte – een wens van bijna de voltallige Tweede Kamer, komt niet uit Koolmees’ handen. Hij slaagt er niet in een voorstel te formuleren zonder het hele systeem van deze uitkeringen te ontwrichten.

Ook het ontwerpen van nieuwe regels voor zelfstandigen schiet niet op. Samen met zijn Menno Snel (D66), staatssecretaris van Financiën, werkt Koolmees er wel aan maar ze zullen waarschijnlijk niet voor 2021 van kracht worden. Het inburgeringsbeleid wacht intussen nog op Koolmees’ wetsvoorstel. En nu dreigen door het mislukken van de pensioenonderhandelingen ook nog eens miljoenen pensioenen van ouderen en werknemers te worden verlaagd – een schrikbeeld met de Tweede Kamerverkiezingen op de kalender in 2021.

Op korte termijn zal de minister met nog veel meer zorg kijken naar de Eerste Kamerverkiezingen van komend voorjaar. Als de voortekenen niet bedriegen, verliest de coalitie dan de meerderheid in de senaat. Misschien lukt het Koolmees nog om zijn tamelijk onomstreden ‘arbeidsmarktwet’ door de Eerste Kamer te loodsen. Maar voor het grote werk – de zzp’ers en de pensioenen – is hij dan toch echt aangewezen op samenwerking met de linkse oppositie. En dus op het politiek gemarchandeer dat hij dit najaar nog trachtte te ontlopen. Maar als hij van zijn ministerschap nog een succes wil maken, zit er waarschijnlijk niks anders op.