Keurmerken als Fairtrade en UTZ geen garantie voor betere omstandigheden boer: ‘Erg weinig bewijs’

Het is een al jaren oude klacht, en omstreden bovendien. Het nieuwe rapport, getiteld ‘Looking good on paper’, steunt voor een groot deel op oud onderzoek, maar Somo (Stichting Onderzoek Multionationale Ondernemingen) vond de afgelopen drie jaar ook vijf nieuwe onderzoeken naar de effecten van keurmerken. De conclusie klinkt als een toverformule: ‘Er is meer bewijs dat er grote problemen zijn met arbeidsomstandigheden op gecertificeerde bedrijven, dan bewijs dat mensen het op gecertificeerde bedrijven beter hebben’.

De vijf nieuwe onderzoeken waarop Somo zich baseert, zijn ook anders samen te vatten: de arbeiders op gecertificeerde bedrijven hebben het meestal beter dan op niet-gecertificeerde, maar de keurmerken zijn verre van waterdicht. Ook dat staat overigens in het Somo-rapport: arbeiders op gecertificeerde bedrijven verdienen iets meer, en de sociale- en veiligheidssituatie is er beter.

Vier van de nieuwe vijf studies concluderen dat arbeiders op gecertificeerde plantages (iets) beter af zijn dan op niet-gecertificeerde. Alleen een onderzoek van SOAS (School of Oriental and African Studies van de Universiteit van Londen) naar de bloementeelt in Ethiopië schept een ander beeld. Het onderzoek vergelijkt twee bedrijven, één met en één zonder certificaat. Het bedrijf zonder komt er beter uit. Maar een vergelijking tussen twee bedrijven kan geen basis zijn voor algemenere conclusies.

Geen onderscheid

Somo maakt geen onderscheid tussen de verschillende keurmerken. Dat zou eigenlijk wel moeten, erkent onderzoeker Sanne van der Wal. Het Fairtrade-keurmerk is niet te vergelijken met veel andere keurmerken. ‘De regels die Fairtrade stelt voor vakbondsvrijheid zijn vier keer zo lang als die van enig ander keurmerk. Fairtrade is beter, en bij dat keurmerk zijn ook minder schendingen van de regels.’

Ook de organisatie True Price was de afgelopen jaren betrokken bij diverse onderzoeken naar de effecten van keurmerken. En of het nou ging om bananen uit Latijns-Amerika, koffie uit Vietnam of cacao uit Ivoorkust: altijd waren boeren bij gecertificeerde bedrijven beter af.

Onderbetaald worden ze nog steeds, zegt Adrian de Groot van True Price, dat wil zeggen: ze verdienen niet het ‘leefbaar inkomen’. Dat is het inkomen waarmee voldoende voedsel, huisvesting, scholing en medische zorg kan worden betaald. In een land als Ivoorkust ligt het leefbaar loon bijvoorbeeld drie keer zo hoog als een doorsnee loon van een cacaoboer. Leefbaar loon krijgen ze niet op gecertificeerde plantages, maar de onderbetaling is 10 tot maar liefst 50 procent minder dan op niet-gecertificeerde bedrijven, zegt Adrian de Groot.

Meer doen

Somo-onderzoeker Sanne van der Wal erkent dat geen enkel keurmerk de lonen met een factor 3 kan verhogen. Hij vindt dat dat ook niet alleen de taak is van die keurmerken. ‘Het is net zo goed, of nog meer, aan de bedrijven die die producten kopen, en aan de overheden, zowel in de arme landen als in de rijke landen, om dat probleem op te lossen.’

Maar waarom zouden grondstoffen-inkopende bedrijven meer gaan betalen? ‘De keurmerken moeten hun afnemers wijzen op hun verantwoordelijkheid’, zegt Van der Wal.

Somo schrijft dat keurmerken niet veel effect hebben. Vreest Van der Wal niet dat daardoor de steun aan keurmerken minder wordt, en dat daarmee bedrijven het signaal krijgen dat consumenten er niet meer in geïnteresseerd zijn? ‘Dat is niet de bedoeling. Keurmerken zijn wel degelijk van belang. De boodschap is dat ze hun werk moeten verbeteren. Consumenten moeten niet denken dat er simpele oplossingen zijn, ze moeten juist meer doen. Ze moeten bijvoorbeeld ook progressief stemmen. Het zou jammer zijn als ze door ons onderzoek worden ontmoedigd.’ Maar dat, zegt Van der Wal, nemen we op de koop toe.