Als Angela Merkel wankelt, beeft de Europese Unie

Normaliter ligt niemand in Brussel wakker om het vertrek van een partijvoorzitter ergens in een lidstaat, in Nederland is het zelfs een politiek sneue functie. Maar deze ochtend gaat het om Angela Merkel die die positie sinds achttien jaar bezet. Die steeds gezegd heeft dat het voorzitter- en kanselierschap (sinds 2005) hand in hand gaan en onmiskenbaar de as was waarom de Europese Unie het afgelopen decennium draaide. ‘Als de euro mislukt, mislukt Europa’, zei Merkel in 2010 toen ze de eurocrisis probeerde te bezweren. Als zij wankelt, beeft de EU.

 ‘Wet van Brussel’

Vooralsnog leidt haar besluit het partijvoorzitterschap niet te verlengen tot een bescheiden trilling, ze houdt immers vast aan het afmaken van haar vierde mandaat als bondskanselier (mits coalitiepartner SPD geen stok in de wielen steekt). Maar het aangekondigde dubbele afscheid – als partijvoorzitter eind dit jaar, als kanselier in 2021 – verzwakt haar positie. En de ‘Wet van Brussel’ luidt: hoe zwakker een leider thuis, hoe moeilijker hij of zij concessies kan doen aan de Brusselse onderhandelingstafel. Dat klemt des te meer omdat Duitsland als grootste economie en grootste nettobetaler, de belangrijkste speler in de EU is.

Een van de eerste ‘slachtoffers’ van Merkels zwakte is de (vooral door Frankrijk gewenste) verdere integratie van de eurolanden. Zaten Berlijn en Parijs hier toch al niet op één lijn, nu zal Merkel nog minder geneigd zijn mee te gaan met verreikende plannen als een Europees ‘schokfonds’ voor eurolanden met financieel-economische problemen en een Europese garantie voor spaartegoeden bij failliete banken. Haar achterban (en die van de rechts-populistische en electorale concurrent AfD) wil dat niet. De beloofde ‘doorbraak’ eind dit jaar, lijkt het kleinst mogelijke stapje voorwaarts te worden, tot opluchting van Den Haag overigens.

De Merkel in haar nadagen zal evenmin geneigd zijn de politiek gevoelige en complexe discussie over de nieuwe Europese meerjarenbegroting met wat extra cash los te trekken. Betrokken diplomaten houden rekening met een totale impasse waardoor de EU vanaf 2021 alleen over een minimale noodbegroting beschikt.

Ongehinderd laten doorlopen van migranten

Dan is er het minstens zo explosieve migratiedossier. De Europese regeringsleiders beloofden ook hier een doorbraak (vertienvoudiging Europees grensagentschap, harmonisering asielstelsel, asielquota bij nieuwe crisis) voor het eind van het jaar maar gezien de geringe bewegingsruimte van Merkel is dit niet waarschijnlijk. Gevolg is dat de patstelling tussen Noord (Duitsland, Nederland, Zweden) en Zuid (Italië) blijft bestaan en Rome doorgaat met het ongehinderd laten doorlopen van migranten. Nu al is de helft van alle migranten die zich in Nederland en Duitsland melden, nergens eerder geregistreerd.

Komende weken start het overleg tussen de lidstaten en het Europees Parlement over de scherpere CO₂-uitstoot eisen voor nieuwe auto’s. Duitsland trapte hier al op de rem, een wankele regeringscoalitie in Berlijn zal dat pedaal nog dieper induwen. En als de Brexit-onderhandelingen komende tijd tot een climax komen, is het de vraag of Merkel nog de status heeft om een afscheid van het Verenigd Koninkrijk met slaande deuren af te wenden.

Schat aan crisiservaring

Bij de volgende EU-top (misschien in november over Brexit, anders in december met een topzware agenda) zullen Merkels collega’s meewarig naar haar kijken. Geen van hen heeft een andere bondskanselier aan tafel meegemaakt, Merkel is de nestor van het gezelschap. Als geen ander beheerst ze de EU-dossiers, kent ze de vergadertrucs en vindt ze haar weg in het doolhof van de EU-structuren. Met haar verdwijnt een schat aan crisiservaring (euro, Griekenland, Krim-annexatie, migratie). Merkel smoorde maandag speculaties over een Brusselse topbaan in de kiem met de mededeling dat ze geen politieke ambities meer heeft zodra haar kanselierschap voorbij is.

Het is met name voor de Franse president Emmanuel Macron even slikken. Voor zijn Europese aspiraties heeft hij Duitsland nodig. In juni nog beklonk hij met Merkel de befaamde Meseberg-verklaring, een Duits-Franse visie op de toekomst van de EU na de Brexit. Onduidelijk is wat van deze verklaring werkelijkheid wordt. Prettige bijkomstigheid voor Macron is dat Merkels zwakte zijn positie versterkt.