‘Een onschuldig grapje bestaat niet’

‘Ik wil het niet groter maken dan het is, maar ik wil verder als Renate.’ Aan de tafel en in het publiek van het praatprogramma Voetbal Inside barst een enorm gelach los, wanneer vaste gast René van der Gijp ‘bekent’ dat hij als vrouw door het leven wil gaan. Even later zet hij ook een pruik op. Meer gelach en een wagonlading aan reacties op sociale media. ‘Hoe haal je het in je hoofd om echte transgenders zo belachelijk te maken’, riep het ene kamp. En het andere kamp: ‘Kom op zeg, een flauw grapje moet toch kunnen?’

Het zijn dit soort momenten waarbij Giselinde Kuipers, hoogleraar cultuursociologie aan de Universiteit van Amsterdam en gespecialiseerd in humoronderzoek, beroepsmatig opveert. De relatie tussen humor en macht vindt ze mateloos fascinerend. Maandag 17 december is ze te gast bij het Kenniscafé in de Balie, bij een avond over wetenschap en humor.

Bestaat er zoiets als ‘een onschuldig grapje’?

‘Nee, want er bestaat ook geen onschuldige communicatie. Elke communicatie weerspiegelt en maakt sociale relaties. Je wilt er altijd iets mee bereiken. Wie in een groep een grap maakt, vestigt de aandacht op zichzelf en neemt een risico. Lachen mensen niet? Dan ga je af, en dat zegt ook iets over de positie die je al hebt. Lachen ze wel? Dan weet je de aandacht op jezelf te richten en trek je meer macht naar je toe. Ik doe het zelf ook aan het begin van colleges. Laatst bijvoorbeeld bij een college over sociologie en duurzaamheid. Dan begin ik eerst met een opmerking als: ‘Ik kan me levendig voorstellen dat jullie op deze leeftijd nog niet heel erg bezig zijn met vloerisolatie en dubbelglas.’ Als de studenten dan lachen, dan weet ik: ‘Ha, nu heb ik jullie!’ En weet ik dat ik vanaf dat moment de aandacht heb.’

Lachen mensen vaker om een grapje van de baas?

‘Absoluut, dat blijkt uit meerdere onderzoeken. Humor is een manier om de hiërarchie vast te stellen, en ook om mensen (onbewust) buiten te sluiten. Neem een vergadering met vooral mannen. Daar kan stereotype mannenhumor ontstaan, waarbij de leden elkaar met grappen proberen af te troeven. Als vrouw kom je daar vaak moeilijk tussen.’

Vrouwen kunnen toch ook wel een grapje maken?

‘Tuurlijk, maar vrouwen hebben vaak een ander soort humor aangeleerd. Vrouwen hebben – ik chargeer nu natuurlijk – eerder een Brigitte Kaandorp-achtige humor. Dat je vertelt wat er allemaal misgaat op een dag, en toen kreeg je ook nog een ladder in je panty. Een veilig soort humor waarbij je jezelf als doelwit kiest, in plaats van de ander. Als de mannen niet kunnen lachen om zo’n grap, dan denk je al snel dat je niet grappig bent of dat je voortaan geen grappen meer vertelt. Meegaan in de humorstijl van de dominante groep is ook niet zonder risico’s. Wordt het wel van een vrouw geaccepteerd als ze een harde grap maakt over een collega?’ 

Hoe keek u naar dat moment waarop René van der Gijp een pruik opzette en een transgender imiteerde?

‘Een ongeschreven regel is dat een grap voor het grote publiek kan, zolang het slachtoffer van de grap machtiger is dan jijzelf. De heren aan tafel dachten waarschijnlijk dat ze politiek correcte opvattingen aan de kaak stelden – en daarmee de macht. Maar veel anderen zagen het juist als het belachelijk maken van een kwetsbare groep die juist weinig macht heeft. Na de eerste lachsalvo’s begint Johan Derksen ook een soort preek te houden dat hij transgenders maar raar vindt. Dan ontstaat dus humor met een samenzweerderig sfeertje, waarna de ruimte ontstaat om bloedserieus normen verder op te schuiven.’

Maandag 17 december, 20:00 uur. Kenniscafé: de grap van wetenschap, een avond in De Balie over humor en wetenschap. Kaarten zijn hier verkrijgbaar.