Douchen met de docent hoorde er gewoon bij

Op Bevrijdingsdag 2006 valt bij gezondheidszorgpsycholoog Ton van Keulen in Maastricht een brief op de deurmat. Het college van bestuur van de Hogeschool Zuyd doet een spijkerharde belofte: op de Toneelacademie in Maastricht moet het afgelopen zijn met de cultuur van intimidatie en seksueel grensoverschrijdend gedrag. De schoolleiding, directeur Leo Swinkels voorop, zal volgens het college van bestuur 'zeer alert' zijn op signalen van intimidatie en er 'actief naar op zoek gaan'.

De Toneelacademie is niet uit zichzelf wakker geworden. In september 2005 heeft Van Keulen de directie van het beroemde instituut, dat gevierde acteurs en actrices voortbracht als Pierre Bokma, Halina Reijn, Hadewych Minis en Gijs Scholten van Asschat op de hoogte gebracht van signalen van seksueel grensoverschrijdend gedrag door docenten. Als zelfstandig psycholoog, naar wie de hogeschool regelmatig studenten verwijst, weet hij van binnenuit wat er op de school speelt.

Studenten hebben hem in zijn praktijk op de hoogte gebracht van ernstige zaken op de academie: een docent die de geslachtsdelen van studenten aanraakt, zogenaamd om hun houding te corrigeren; de seksuele relaties die docenten en studenten met elkaar aangaan. En de 'korterokjescultuur' die op school heerst: 'Als je seksueel benaderbaar bent, dan heeft de docent tijd voor je', tekent Van Keulen op uit de mond van een studente.

Toch is het niet de bedoeling dat studenten met zulke zaken op de leiding afstappen, concludeert Van Keulen in zijn rapportage die hij aan de schooldirectie, het college van bestuur en de vertrouwenspersoon van de hogeschool verstuurt. Kritiek van studenten wordt volgens hem al snel 'gepsychologiseerd' tot een 'persoonlijk probleem', valt te lezen in het document dat in het bezit is van de Volkskrant.

Daarnaast, schrijft Van Keulen, zetten docenten studenten op tegen klasgenoten die wel hun mond open durven te doen. Dit terwijl de docenten zich juist nergens iets van hoeven aan te trekken, constateert de psycholoog: ze leggen geen verantwoording af over hun fouten en niet nagekomen beloften en kraken studenten in het openbaar af.

Ondanks de mooie beloftes van het college van bestuur van de Hogeschool Zuyd heeft Van Keulen weinig vertrouwen in verbetering. Een half jaar na zijn rapportage is er volgens hem geen aanleiding om te denken 'dat de cultuur van intimidatie met grensoverschrijdend gedrag verandert', schrijft hij terug. Hij pleit ervoor om het herkennen en afhandelen van gevallen van grensoverschrijdend gedrag uit handen te nemen van de docenten en de directie: die maken volgens hem deel uit van het probleem. 'Ik wens het College wijsheid toe', besluit hij zijn brief.

Douchen

De brief van Van Keulen is niet het enige signaal over seksueel grensoverschrijdend gedrag dat bekend was bij de toneelacademie. Tussen 1992 en 2012 zijn er door ten minste tien studenten meldingen gedaan over veelal dezelfde docenten, blijkt uit onderzoek van de Volkskrant. Ze gingen over ongewenste aanrakingen tijdens lessen en docenten die relaties aanknoopten met studenten. Bovendien bleef een docent - die pas in november 2017 is geschorst - jarenlang met leerlingen douchen.

Toch kwam pas in november naar buiten dat er een incident is geweest. Daarop begon de Toneelacademie een onderzoek naar grensoverschrijdend gedrag binnen de schoolmuren. De concrete aanleiding: medewerkers hadden de school ingelicht over een docent die tijdens een groepsles 'mogelijk ongewenst gedrag' vertoonde naar een studente. Intussen waren NOS op 3 en de Volkskrant al in gesprek met voormalige studenten van de school.

De oproep van de school aan andere slachtoffers om zich te melden, leverde al snel reacties op. Twee studenten zeiden het verhaal met de studente te herkennen, een vierde had een ander voorval met dezelfde docent meegemaakt. De man is nog altijd geschorst.

Derde school

Maastricht is de derde toneelschool waar verhalen over seksueel ontoelaatbaar gedrag naar buiten komen. In Amsterdam kwam acteur en docent Jappe Claes in de problemen. Hij moest hierdoor vorig jaar vertrekken bij Het Nationale Theater. Seksuele relaties met studenten kostten een studieleider op de toneelschool in Arnhem zijn baan.

Die verhalen werpen de vraag op wat een school kan doen om studenten te beschermen tegen seksuele intimidatie. Een eerste stap is gezet met een meldpunt voor ongewenst gedrag dat dit voorjaar begint. Maar de getuigenissen in Maastricht maken duidelijk dat er meer nodig is voor het scheppen van een veilig klimaat.

De Volkskrant sprak met twaalf voormalige studenten op de Toneelacademie Maastricht. Hun ervaringen variëren van seksueel getinte opmerkingen door docenten en ongewenste aanrakingen tot aanranding. Zo kon de docent die nu is geschorst, jarenlang bij studenten onder de douche kruipen - en passant evalueerde hij er de inhoud van de lessen met ze. Er was sprake van een 'geseksualiseerd klimaat', vertelt een van de oud-studenten, dat de leiding bagatelliseerde. Volgens sommige ouderejaars hoorde het er gewoon bij, een docent die met een stijve tegen je aan kwam staan.

Steunen en adviseren

Het is de taak van een vertrouwenspersoon om werknemers of studenten die een klacht indienen over seksuele intimidatie, te ondersteunen en te adviseren over de vervolgstappen. Dit kan een oplossing in de informele sfeer zijn, maar ook mediation of het indienen van een officiële klacht. De vertrouwenspersoon begeleidt het slachtoffer in dit proces, houdt een klachtenadministratie bij en adviseert de directie. Hij heeft geheimhoudingsplicht. Het aanstellen van een vertrouwenspersoon is niet verplicht, maar organisaties moeten wel een beleid hebben om werknemers te beschermen tegen zogenoemde psychosociale belasting. Dat staat in de Arbowet. Een vertrouwenspersoon kan onderdeel zijn van dit beleid en is er naast klachten over seksuele intimidatie ook voor meldingen over agressie, pesten en discriminatie op de werkvloer.

Niet iedereen liet het erbij zitten. Tien van de twaalf oud-studenten zeggen tussen 1992 en 2012 melding te hebben gemaakt van het grensoverschrijdende gedrag. Ze stapten naar vertrouwenspersoon Kiek Wishaupt, naar coördinator van de acteursopleiding Yvette Fijen, naar directeur Leo Swinkels of ze lichtten hun mentor in. Ook in georganiseerd verband, via de studentenraad, werd de problematiek bij de leiding aangekaart. En sommigen zochten dus hun heil buiten de school, bij psycholoog Van Keulen.

Hoe kan het dan toch dat er niemand ingreep? En dat de school nu pas een onderzoek instelt?

De Toneelacademie beschikte, als een van de eerste toneelscholen, over een vertrouwenspersoon. Kiek Wishaupt was oud-student, docent én vrouw - dat maakte haar volgens toenmalig schooldirecteur Maria Rutgers geknipt voor de functie. Dus was Wishaupt tussen 1989 en 2004 naast speldocent en coördinator ook de vertrouwenspersoon van de school.

'Met een vertrouwenspersoon, een coördinator én een directeur zou er toch genoeg tijd en gelegenheid geweest moeten zijn om na een aantal klachten te onderzoeken wat er speelde', vindt een van de oud-studenten. Het tegendeel gebeurde, stelt een ander vast. 'Ik neem het de leidinggevenden persoonlijk kwalijk dat deze cultuur twintig jaar in stand is gehouden.'

De oud-studenten willen alleen anoniem hun verhaal doen, omdat ze bang zijn voor represailles. Ze zijn zonder uitzondering teleurgesteld in de manier waarop de school met hun klachten omsprong. Een studente die door een docent werd lastiggevallen, moest er niet te zwaar aan tillen dat hij haar het bed in probeerde te praten. Hij zou een beetje dronken zijn geweest, zou Fijen hebben gezegd tijdens een studiereis naar Barcelona in de jaren negentig.

Een studente die - niet bij Fijen - het wangedrag van de nu geschorste docent aankaartte, kreeg te horen dat de man niet zomaar kon worden ontslagen: 'De school zat nu eenmaal aan hem vast.' Weer een ander werd verzekerd dat, als iedereen in de lessen van dezelfde docent 'een beetje op zou passen, er niets zou gebeuren'.

De docent is al decennia berucht op de school. Al in 1997 maakt een studente melding van het feit dat hij bij studenten onder de douche kruipt. In 2006 maakt toenmalig directeur Swinkels op een bijeenkomst voor alle studenten bekend dat hij het de man heeft verboden om nog langer studenten 'fysiek' te 'corrigeren'.

Hem ontslaan doet de school niet. Wel laat de directie een aparte douche voor hem bouwen. En nu zit hij thuis, meer dan twintig jaar na de misschien wel eerste melding over zijn gedrag.

Het gaat de studenten niet zozeer om het aanpakken van docenten die over de schreef gingen. Ze willen vooral de cultuur en het machtsmisbruik op school aanstippen en duidelijk maken dat de aanpak van seksuele intimidatie faalde. Bij wie ze ook aan de bel trokken, de school was volgens hen doof voor de kritiek.

Hoe moeilijk kan het zijn, vraagt een oud-studente zich af. 'We hebben het hier niet over een multinational, maar over een hbo-opleiding waar in de gehele acteursopleiding maar rond de veertig studenten studeerden.'

Veilig

Volgens de verantwoordelijken heeft de school altijd geprobeerd een zo veilig mogelijk klimaat voor studenten te creëren. 'Daar waar nodig heb ik maatregelen genomen die pasten bij de aard van deze signalen', reageert oud-directeur Swinkels. 'Om een veilige leeromgeving voor studenten te creëren, heb ik met het team ook een groot aantal preventieve en proactieve maatregelen genomen.'

Welke dit zijn, wil hij niet zeggen. Swinkels wil eerst de uitkomsten van het onderzoek afwachten. Op de Zuyd Hogeschool is hij verantwoordelijk voor alle kunstopleidingen, inclusief de Toneelacademie. De school verwacht in de loop van deze maand het onderzoek te hebben afgerond.

Fijen, sinds vorig jaar artistiek leider van de toneelschool in Amsterdam, zegt bij Swinkels meerdere keren melding te hebben gemaakt van grensoverschrijdend gedrag. 'En daar is telkens actie op ondernomen. Dat soort dingen zijn niet altijd zichtbaar voor studenten, wat helaas de indruk wekt dat er nooit iets aan gedaan is.' Ze zegt zich 'met de beste wil van wereld' niet te kunnen voorstellen dat ze fout gedrag van een collega zou hebben 'vergoelijkt', zoals tijdens de studiereis naar Barcelona.

Wishaupt is ervan overtuigd dat ze de studenten voldoende heeft beschermd, binnen de mogelijkheden van haar functie als vertrouwenspersoon. Ze kan zich niet precies herinneren hoe vaak een student bij haar kwam om te praten over seksuele intimidatie, al gebeurde het meerdere keren per jaar.

Dat zo'n gesprek nooit verstrekkende gevolgen had voor de docent, komt volgens Wishaupt doordat geen van de studenten instemde met een officiële klachtenprocedure. Want het indienen van zo'n klacht kon alleen met naam en toenaam, en dat stootte studenten af. Ze vreesden voor hun toekomst.

Wishaupt: 'Ik moest het doen met de rol die ik had en die had z'n begrenzingen. Ik wachtte gewoon tot iemand bij mij kwam en zei: ik wil graag met u praten.' Of ze daarmee niet te afwachtend was? 'Dat is een afwachtende rol, ja.'

En dat steekt, zegt een oud-studente die bij zowel Wishaupt als een vertrouwenspersoon van de Zuyd Hogeschool haar verhaal deed. Met een studiegenoot die hetzelfde had meegemaakt, lichtte ze beiden in over de fysieke 'correcties' van de docent. Daarbij drukte hij zijn kruis tegen haar billen, vertelt ze.

'Ik heb destijds precies verteld hoe woedend de situatie me maakte. Hoe vernederend ik zijn lessen vond. Hoe vies ik me voelde. Er is in de tijd na mijn klacht niets veranderd. Die klacht was bewust anoniem. Ik wilde niet dat hij (de docent, red.) zou weten dat ik het was, maar wilde wel dat het stopte.'

Mentaliteit

'Ik denk dat de structuur misschien wel deugde, maar de mentaliteit niet', concludeert psycholoog Van Keulen. 'Het was een andere tijd en de impact van seksueel overschrijdend gedrag, intimidatie en vernedering op de student werd zwaar onderschat. Er werd niet of nauwelijks bij stilgestaan.'

Volgens hem woog het voorkomen van imagoschade voor de school zwaarder dan het onderzoeken van de klachten. Hij hield een 'onaangenaam gevoel' over aan de bijeenkomst die hij in zijn praktijk belegde met Swinkels, een decaan en een studente die een klacht had ingediend: 'Alsof de problematiek gebagatelliseerd werd en alsof de decaan en de directeur mij aan hun kant probeerden te trekken. Het was immers 'toch niet zo erg'.'

Het aanstellen van een vertrouwenspersoon heeft weinig zin als je de aanpak van seksuele intimidatie niet serieus neemt, zegt Inge te Brake van de Landelijke Vereniging van Vertrouwenspersonen. 'Dan kun je beter stoppen, want dan doe je het alleen om het op papier geregeld te hebben.'

Anders dan de verantwoordelijken beweren, kan een school volgens haar wel actie ondernemen na anonieme klachten. Een vertrouwenspersoon kan gewoon naar de directie stappen. De directie kan dan aan een docent duidelijk maken dat zijn gedrag niet langer wordt geaccepteerd.

Een andere mogelijkheid is een cultuuronderzoek laten doen door een extern bureau. 'Want als zoveel studenten afweten van het ongewenste gedrag, is het helemaal niet moeilijk om dit aan te tonen.'

Wat volgens Te Brake niet helpt, is het bouwen van een aparte douche voor een docent. Een incidentreactie, noemt ze zoiets. 'Dat is ongelooflijk zuur voor de studenten. Die zitten al in een kwetsbare positie en zien dat er niks voor ze wordt gedaan. Slachtoffers worden zo voor de tweede keer slachtoffer.'

Bescherming

Volgens bewegingsdocent Jan van Opstal, die al 32 jaar lesgeeft op de Toneelacademie, past maaréén conclusie bij de ervaringen van de oud-studenten: 'Wij als docenten hebben studenten niet voldoende kunnen beschermen.' Dat rekent hij ook zichzelf aan: 'Ik heb regelmatig gedacht: je voelt aan je water dat hier iets niet klopt. Ik had deze signalen beter moeten oppakken.'

'Misschien heb ik steken laten vallen', zegt Wishaupt. 'Al weet ik niet wat ik heb gedaan waardoor iemand zich in de steek gelaten voelt.' Op de vraag of de school genoeg heeft gedaan, zegt ze: 'Het zou onzin zijn om te zeggen dat er 100 procent aan is gewerkt. Ik denk dat er altijd nog meer aan kan gebeuren.'

'Nu recentelijk na zeven jaar weer enkele meldingen zijn binnengekomen, lijken de eerder genomen maatregelen niet afdoende te zijn geweest', reageert oud-directeur Swinkels. 'Het is wat mij betreft aan het onderzoek om hier een oordeel over te vellen.'