De tien mooiste Nederlandse fotoboeken van 2018 volgens de Volkskrant-redactie

Jaarlijks kiest de redactie van V de mooiste Nederlandse fotoboeken die ons onder ogen zijn gekomen. Tien zijn het er – de fine fleur uit het aanbod van de tientallen uitgaven die in 2018 zijn verschenen. Wat een fotoboek mooi maakt? De foto’s die erin staan, natuurlijk. Al is dat niet vanzelfsprekend, want ook een middelmatige foto, een amateurkiekje, een reclameplaatje, een náre, afstotelijke foto of een bibberend snapshot kan in een fotoboek transformeren tot een beeld dat zich in het geheugen kerft.

Wat een fotoboek mooi, aandoenlijk ontroerend of indrukwekkend maakt, is de combinatie van de foto’s, het ritme waarin ze worden gepresenteerd, het formaat, de vormgeving van omslag en binnenwerk, de belettering, de papiersoort (of -soorten), de dikte van het papier, het kleurgebruik, de inkt, de druktechniek en de kwaliteit van drukken. En dan hebben we vast kenmerken nog niet genoemd die er ook aan hebben bijgedragen dat deze tien boeken ons hart hebben beroerd.

Wat de beste fotoboeken 2018 volgens V gemeen hebben, is de sublieme manier waarop ze zijn gedrukt. Hoe is het mogelijk, vroegen we ons af, dat Rob Stolk (wiens meesterhand in twee van de tien boeken is terug te zien) een foto van een nietig archeologisch voorwerp zo gedetailleerd en fris kan afdrukken op zo’n onmogelijk dun vel? Hoeveel zweet en tranen zijn er geplengd voordat fotograaf, vormgever én drukker het eens waren over de grijstinten van dat minieme fotootje op pagina 214? We zullen het nooit weten. Maar we hebben onze vermoedens. AH

Kostbaarheden, vishaakjes en tandpasta

Duizenden en duizenden voorwerpen fotografeerde Harold Strak voor het boek Spul, dat een overzicht geeft van de archeologische vondsten die werden gedaan bij de aanleg van de Noord/Zuidlijn in Amsterdam. De bodem gaf een schat aan informatie prijs: kostbaarheden en alledaagse gebruiksvoorwerpen, verloren voorwerpen en afval, curiositeiten (als een krokodillenkaak) en onaanzienlijke schroefjes en vishaakjes. Alle werden door Strak met oog voor de kleinste details vastgelegd en door meesterfotoboekenmaker Willem van Zoetendaal vrijstaand gerangschikt op de pagina’s.

De vormgeving is, ondanks de veelheid aan artefacten, rustig en overzichtelijk, met korte beschrijvingen van alle voorwerpen, inclusief datering en afkomst. Dat is afwisselend razend interessant (bij eeuwenoude voorwerpen) en vrolijkstemmend, bijvoorbeeld bij de mobiele telefoons van 15 jaar oud of creditcards uit de jaren tachtig. Fijn ook: radioactieve tandpasta uit de jaren zestig van de vorige eeuw.

Fabelachtige druktechniek op dun papier (opdat het boek niet zo dik zou worden als een oude statenbijbel) maken Spul tot een instantklassieker. AH

Welkome lieveling wordt gehate vijand

Een vogel als pars pro toto voor migratieproblemen, het is het uitgangspunt van de poëtische vertelling van Anaïs Lopez. Ze trekt zich in The Migrant het lot aan van de mynah, een zangvogel uit Java die in Singapore van een welkome lieveling is uitgegroeid tot een gehate vijand. Het beestje heeft zijn zangtechniek aangepast aan het lawaai van de metropool, resulterend in een schrille schreeuw. Nu worden de mynahs als ratten bestreden.

Lopez schrijft over haar ontmoetingen met mynahs in Singapore, dompelt de lezer met goudachtig glanzende foto’s onder in de nacht en ontmoet jagers die er eer in stellen zo veel mogelijk lawaaimakers af te schieten. De foto's worden afgewisseld met trefzekere striptekeningen van Sonny Liew, die vaart geven aan de vertelling. Het boek eindigt hoopvol, met de notie dat vogels in boeddhistische culturen vaak worden gevangen om bij tempels weer te worden vrijgelaten. Achter in het boek krijgt de wedergeboorte van de mynah gestalte met een pop-up van drie vogels die aanstalten maken uit het boek weg te vliegen. Een bitterzoet sprookje. AH

Alles wat aaibaar is

Een zilverachtige glans verleent de foto's van Paul Kooiker in Eggs and Rarities een zekere kilte en afstandelijkheid. Tegengesteld aan veel van wat erop te zien is: de naakte voluptueuze vrouwenlichamen die een constante vormen in Kooikers oeuvre, een lam, baby’s onder de douche, een kevertje, besneeuwde landschappen, vruchten – alles wat aaibaar is, beschermende gevoelens oproept en makkelijk te beschadigen is.

Het ovaal van een ei leidt de lezer door het boek – de vorm keert in allerlei hoedanigheden (een oog, een piste, een zeepbel) terug en vormt een ijkpunt te midden van de beelden, die, hoewel ze glashelder zijn, toch verwarring veroorzaken. Zoals de foto’s zijn gepresenteerd, paarsgewijs (een per pagina), zijn er talrijke overeenkomsten te ontdekken, in compositie, in wat erop is afgebeeld, de emotie die ze oproepen. Maar op andere plekken botst de visuele informatie juist – een vrouwengezicht links, twee rokende schoorstenen rechts, een stekelvarken links, een familieportret rechts, een brutalistische kantoorkolos naast sierlijke damesschoenen. Door afwisselend te verleiden en afstand te scheppen, dwingt Kooiker ons tot intens en bevlogen kijken. Zo wordt dit boek een fotografisch en spiritueel avontuur. AH

Het leven van hoofdpersoon U

Noem het een zoektocht naar het wezen van de fotografie, de reis die de fictieve fotograaf U. in The Universal Photographer maakt door het uitgestrekte universum van het medium. Anne Geene en Arjan de Nooy laten U. al foto’s maken als baby, wanneer hij op zijn rug ligt en het hemeltje van de wieg zijn kader bepaalt. Later stort hij zich op voyeuristisch werk – dames op zomerse stranden – om zich vervolgens te verdiepen in reisfotografie, productfotografie, landschappen en bedrijfspanden. U. máákt niet alleen foto’s, hij bewerkt ze ook, met stickers en perforator en maakt grove collages met behulp van een nietapparaat.

U. is kortom een avontuurlijke geest die, op zoek naar wat fotografie in het kunstdomein en daarbuiten kan betekenen die ontdekt dat het medium niet minder en niet meer is dan een spiegel van het leven. Zodoende eindigt dit boek, waarin de associaties over elkaar heen buitelen, in mineur. U. gebruikt geen camera meer, maar heeft aan een draagbaar scanapparaat genoeg om stoeptegels en zebrapaden te registreren. Het levert afbeeldingen op met nog slechts de toevallige schoonheid van een ribbelpatroon of onkruid in een kier.

Geene en De Nooy hebben een broertje dood aan gewichtig kunstkritisch jargon en pretenties. Maar voordat ze, met U., aankomen op de doodlopende weg waar hij met zijn scanner tragisch verongelukt, hebben ze al honderden voorbeelden laten zien van waartoe fotografie kan leiden: schoonheid, hilariteit en, ja, de ontroering van het alledaagse. AH

De laatste eer voor Kennedy

Op 8 juni 1968 werd het lichaam van de vermoorde presidentskandidaat Robert F. Kennedy per trein van New York naar Washington vervoerd, waar hij zou worden begraven op Arlington National Cemetery. Normaal neemt de treinreis een uur of vier in beslag, maar op deze zomerdag, waarop meer dan een miljoen mensen zich langs het spoor hadden verzameld om de trein te zien en Kennedy de laatste eer te bewijzen, duurde de rit acht uur. Aan boord was fotograaf Paul Fusco, die een reportage maakte voor het fotoblad Look. Hij fotografeerde vooral de toeschouwers, een dwarsdoorsnede van de bevolking: arm en welvarend, zwart en wit. Fusco maakte meer dan tweeduizend foto’s, die in 2010 een nieuw leven kregen in het project Fusco’s Funeral Train. 

Vanaf het moment dat kunstenaar en fotoverzamelaar Rein Jelle Terpstra de serie had gezien, begon het idee te rijpen dat hij op zoek moest naar het verloren beeldmateriaal: de foto’s en films die de mensen langs het spoor zelf hadden gemaakt. Het boek (dat ook dient als catalogus bij de expositie in het Nederlands Fotomuseum (26 januari t/m 12 mei) bevat het prachtige materiaal dat Terpstra na een eindeloze zoektocht opdook, aangevuld met treffende quotes van getuigen: ‘Ik herinner me dat mijn moeder me meesleurde om de trein te zien passeren. Ik was 5.’ De 8 mm-filmopnamen zijn tot prachtige beeldstrips getransformeerd en in een losse bijlage zijn nog een aantal niet eerder gepubliceerde foto’s van Fusco te zien. Het was een onvergetelijke dag, nu ook voor de mensen die er niet bij waren. MM

Niet uit te leggen, nog net vast te leggen

Hoe breng je het onbegrijpelijke in beeld, het ongrijpbare, het abstracte, het zwarte gat? Jos Jansen liep twee jaar rond bij de instituten die zich op het Science Park Amsterdam bezighouden met deeltjesonderzoek, de oerknal en dataverzamelingen. Hier zit onder meer het Nikhef (Nationaal instituut voor functionele subatomaire fysica). Lastig uit te leggen aan de gewone sterveling; in beeld brengen is ook een uitdaging. ‘Er is geen noodzaak om er iets tastbaars uit te halen’, zegt de fotograaf zelf, maar dat neemt niet weg dat hij af en toe een schoolbord vol formules fotografeert. Superieur geknutsel is het soms ook, waarbij het lijkt of de hand van God heel wat stekkerdozen en verlengsnoeren nodig heeft (en een verrassende hoeveelheid aluminiumfolie). Soms rolt er een magisch beeld uit, een grafische weergave van een natuurkundig proces dat we op een haar na begrijpen. Einstein wordt aangehaald: ‘Het mooiste wat de mens kan ervaren is het mysterieuze. Het is de bron van alle ware kunst en wetenschap.’ Mooi, dan maken we er gewoon kunst van. MM

Hoop en liefde in Point Hope, Alaska

Tegen het einde van het boek wordt een walvis gevangen en op het ijs in stukken gesneden. Dan ruik je bijna wat fotograaf Ellis Doeven bedoelt: de geur die opstijgt uit de huid en de smurrie van het dode dier, die maktak wordt genoemd. Doeven rook die lucht voor het eerst in 2008, toen ze voor een verhaal over Shell en boorvergunningen in de Noordelijke IJszee in Point Hope, Alaska belandde. Ze werd verliefd; niet alleen op het dorp, ook op de broer van de burgemeester, een walvisjager. Sindsdien is Point Hope ook een beetje haar dorp, en dat van hun dochter. Maktak and Gasoline is een prachtig vormgegeven liefdesverklaring aan een hartelijke gemeenschap, maar Doeven zette tijdens het fotograferen haar roze bril vaak genoeg af. Point Hope is haar toevluchtsoord, maar ook een plek waar de gevolgen van klimaatverandering en westerse expansiedrift met de dag merkbaarder worden. MB

Christian en Anastasiia, Amsterdam en Kiev

Het duurt even voordat je begrijpt: dit boek is een brug. Een brug van Nederland naar Oekraïne, van Amsterdam naar Kiev, van Christian naar Anastasiia – en terug. Het is een poging om twee mensen uit twee verschillende landen bij elkaar te houden, om elkaar te begrijpen, elkaars herinneringen en belevenissen samen te laten smelten, en dat werkt wonderwel. Het verhaal is simpel: fotograaf Christian van der Kooy reist naar Kiev, ontmoet Anastasiia, een jonge vrouw met een scherpe blik en dansende blonde krullen. In het boek wordt hun liefdesgeschiedenis vervolgens ingenieus vervlochten met de geschiedenis van het land dat zij liefheeft en dat haar tegelijkertijd dwarszit. Webcamfoto’s (alleen van haar) worden afgewisseld met prachtige documentairebeelden van Van der Kooy. Afstand en taal staan de liefde soms in de weg, en Skype is koud. Gelukkig hebben deze twee daar iets op gevonden, mede dankzij de fotografie. MB

Dossier-echte liefde

Hoe bewijs je aan een officiële instantie dat je van iemand houdt? Toen de Russische Lilia Luganskaia een Nederlandse verblijfsvergunning aanvroeg, moesten zij en haar Nederlandse geliefde eindeloos gortdroge formulieren invullen over hun relatie. Vrienden en familieleden moesten per brief getuigen van hun liefde. Maar was dat genoeg? Voor het boekje Investigation of Love schakelde Luganskaia ook de fotografie in. Wat kon die nog bijdragen? Nou, veel. De foto’s zijn doorslaggevend bewijs. Luganskaia documenteerde, net zo gortdroog als die verrekte formulieren, de sporen van een leven samen: briefjes, familiefoto’s, concertkaartjes, kledingstukken, boeken, planten. Sommige dingen liggen voor de hand, andere zijn zo vreemd (een kaasschaaf en een pizzasnijder, een vergrootglas, een rubber varkentje?) dat ze simpelweg wel het bewijs van liefde móéten zijn. Je bedenkt er bovendien meteen een verhaal bij. Soms voegde Luganskaia er ineens een mooi portret van haar vriend tussen. Geen vragen meer, edelachtbare. MB

In de voetsporen van de dominee

‘Het is voorwaar geen kleine zaak om van het ene land naar het andere te verhuizen.’ En toch deden ze het, Ruth Verblaauw, Gilbert Hoogendoorn, Leen en Truus Wisse en vele anderen. Ze emigreerden vanuit Nederland naar verschillende Nederlands Gereformeerde Gemeenten in Amerika en Canada en bouwden een nieuw bestaan op. De eigenzinnige dominee Kersten uit Rotterdam zocht hen in 1936 en 1939 op. Zijn zwart-witfoto’s staan in het bijzondere boek Citizen of Two Worlds, aangevuld met kleurenfoto’s van de ver-Amerikaanste Nederlanders en hun nazaten nu, gemaakt door Henk en Samuel Otte, achterkleinzoons van dominee Kersten. Formeel en documentair brengen de broers de Nederlands Gereformeerden en hun leefomgeving (kale kerken, megaboerderijen, grote huizen met ouderwetse woonkamers) in beeld. Tegelijkertijd is die objectiviteit ontroerend. Stijfjes en zonder poespas, maar stiekem trots poseren de generaties voor de camera, net als bijna tachtig jaar geleden. MB