Neemt de ondernemingsraad de rol van de vakbond over?
Werkgevers als Jumbo en Action onderhandelden dit jaar met hun eigen ondernemingsraad over arbeidsvoorwaarden. Zijn OR-leden hier geschikt voor?
JA: OR-leden hebben een stevige positie
De distributiecentra van Jumbo werken sinds dit jaar met een arbeidsvoorwaardenregeling (avr), in plaats van een met vakbonden afgesloten collectieve arbeidsovereenkomst (cao). Jumbo inspireert andere bedrijven, merken ondernemingsraadleden Corné van Overveld en Ruud Huitinga. ‘We krijgen met regelmaat OR’en over de vloer die van ons willen leren.’
De supermarktketen keerde in 2017 vakbonden FNV en CNV de rug toe, nadat die overgingen tot stakingen. De werkgever klopte aan bij de ondernemingsraad met de vraag: kunnen wij er niet samen uitkomen? Het werd een succes, vinden de OR-leden. Huitinga: ‘Ik durf met de hand op het hart te zeggen dat onze collega’s er zeker niet slechter van zijn geworden dat wij hun belangen hebben behartigd.’ De ondernemingsraad heeft een convenant afgesloten met de baas; elke wijziging van de afspraken moet eerst langs de OR. Van Overveld: ‘Daar moesten ze aanvankelijk wel even van slikken. Zo van: ze lijken wel een vakbond.’
Ook winkelketen Action maakte dit jaar afspraken met het eigen personeel. Het proces verliep anders dan bij Jumbo, vertelt OR-voorzitter Peter van der Weerdt. Op zijn verzoek luistert een woordvoerder van Action mee met het gesprek. ‘De vakbond had de OR benaderd om input te leveren voor de cao-onderhandelingen. Toen het rond was, kwam de FNV plots met andere eisen. Action vroeg toen aan ons: kunnen jullie je vinden in het voorstel dat er ligt?’ Het antwoord was ja. Bijna een jaar later heeft hij nog geen klachten gehoord. De avr loopt tot eind 2019. Kan de werkgever eenzijdig wijzigingen doorvoeren? Van der Weerdt: ‘Dat lijkt me niet.’
Arbeidsrechtdeskundige Johan Zwemmer (Universiteit van Amsterdam) is voorstander van een grotere rol voor ondernemingsraden. ‘Je zou het een OR-cao kunnen noemen.’ De vakbonden verliezen rap aan legitimiteit, zegt hij. ‘Daarnaast duren cao-loze periodes soms jaren. Dan is het beter dat de OR afspraken maakt, dan dat de werkgever eenzijdig de arbeidsvoorwaarden bepaalt.’ OR-leden hebben een stevige positie, stelt Zwemmer: ‘Ze hebben ontslagbescherming, mogen niet worden weggestuurd omdat ze dwarsliggen in onderhandelingen met de baas.’
VVD-Kamerlid Dennis Wiersma pleit ervoor meer groepen toe te laten tot de onderhandelingstafel. ‘Sommige cao’s staan lange tijd stil door stroeve onderhandelingen tussen werkgevers en bonden. De werknemer is de dupe.’ Andere collectieven vanaf de werkvloer moeten makkelijker kunnen meepraten, vindt hij. ‘Zet de luiken open, voor ondernemingsraden, maar ook voor nieuwe vakbonden of werknemersgroepen die bijvoorbeeld op Facebook ontstaan.’
NEE: OR-leden missen onafhankelijkheid en expertise
Het zal niet verrassen: de vakbonden zijn mordicus tegen. De OR is er voor secundaire arbeidsvoorwaarden, zoals vakantiedagen en winstdeling, niet voor een onderhandeling over loon, stelt vakbond FNV. OR-leden zijn in dienst van het bedrijf waarmee ze onderhandelen, dat creëert een ‘oneerlijk speelveld’. De OR is bovendien minder goed ingevoerd dan door de wol geverfde vakbondsonderhandelaars. ‘Soms zijn verslechteringen mooi verpakt. Niet elke OR doorziet dat’, waarschuwt de bond. Bonden zijn onafhankelijk en minder gevoelig voor druk van het bedrijf, stelt de FNV. ‘Daarnaast kan de vakbond eventueel dreigen met acties.’ Alleen bonden kunnen stakingen uitroepen.
Arbeidsrechtadvocaat Marnix Holtzer (DLA Piper) is kritisch over de veranderende rol van de OR. ‘Vakbonden komen alleen op voor de werknemer. Een ondernemingsraad is er voor de werknemers én de onderneming.’ Hij maakt zich zorgen over de verzwakkende positie van de bonden, want daardoor dreigt de dubbele taak van de OR te verdwijnen. ‘Een goede ondernemingsraad kan ook positief adviseren over een reorganisatie waarbij ontslagen vallen, vanuit het belang voor de onderneming.’
Volgens hoogleraar arbeidsmarkt Ton Wilthagen (Universiteit Tilburg) bestond er jarenlang een duidelijke scheiding tussen bonden en OR’en. ‘Historisch is de afspraak gemaakt dat de ondernemingsraad zich niet bemoeit met loononderhandelingen. Die scheiding is aan het verwateren.’ Een zorgelijke ontwikkeling, vindt hij. Niet alleen werknemers, ook werkgevers hebben baat bij vakbonden. De cao met een bond biedt werkgevers ruimte om binnen het eigen bedrijf of de sector aanvullende afspraken te maken, boven op de wettelijke basis zoals het minimumloon. ‘Zonder cao komt er meer druk op de arbeidsvoorwaarden.’ Het is de vraag of een OR dat gat kan vullen. ‘De OR is eigenlijk gewoon vrijwilligerswerk, iedereen kan zich kandidaat stellen. De bonden hebben een apparaat, beleidsmakers, juristen, ervaren onderhandelaars.’
Ook werkgeversverenigingen VNO-NCW en AWVN zeggen dat werkgevers het beste kunnen streven naar een cao. Bonden kunnen het vuur op de werkvloer oppoken, maar bij een akkoord zorgen ze ook voor rust. Een arbeidsvoorwaardenregeling blijft een pakket dat elke werknemer individueel moet ondertekenen, zelfs als de OR heeft onderhandeld. Een cao geldt voor alle medewerkers. Bij onrust of wanneer de cao aan een update toe is, is er één onderhandelingspartner: de vakbond.
Wat doen de metaalbedrijven?
Al ruim een half jaar onderhandelen vakbonden FNV, CNV en de Unie met FME, de brancheorganisatie voor metaalbedrijven. Wekelijks staken honderden tot duizenden metaalwerkers bij bedrijven verspreid over het land. De inzet is een nieuwe collectieve arbeidsovereenkomst voor 150 duizend mensen. De bonden eisen 3,5 procent extra loon per jaar. Dat is te veel, vindt FME. De impasse bereikte deze week een hoogtepunt toen zo’n 150 demonstrerende metaalwerkers het hoofdkantoor van de werkgeversclub binnendrongen.
De grote vraag is of de metaalbedrijven alsnog tot een sectorbrede cao komen of een eigen route kiezen. Na de inval in haar kantoor, beloofde FME-voorzitter Ineke Dezentjé Hamming de onderhandelingen te zullen hervatten. Kort daarvoor had de branchevereniging aan haar leden voorgesteld om eenzijdig, zonder de bonden, het loon van hun werknemers per december met 2,5 procent te verhogen. ‘Er is geen zicht op een spoedig akkoord’, schreef FME. ‘De voorstellen lagen te ver uit elkaar.’
Sommige bedrijven overwegen een eigen cao op te tuigen en zich aan de slepende onderhandelingen te onttrekken, zo meldde Het Financieele Dagblad op basis van anonieme bronnen. Dat zou een klap zijn voor de vakbonden, die van oudsher een stevige organisatiegraad hebben in de metaalsector. Eén ding is zeker: metaalbedrijven kunnen niet zomaar het voorbeeld van Jumbo en Action volgen, ze zijn gebonden aan de cao die geldt in hun sector. Voor de metalektro-cao geldt een ‘algemeen verbindendverklaring’ (avv). Bij wet moeten metaalbedrijven de cao aanhouden.
Wat bedrijven wel kunnen doen, is met een alternatieve bond een op het eigen bedrijf toegesneden cao afsluiten. Zo’n eigen cao moet qua voorwaarden en salaris minstens zo goed zijn als de in de sector geldende cao. De eigen werknemers zouden een bond kunnen oprichten om de onderhandelingen met het bedrijf te voeren. Sommige bedrijven hebben zo’n bond: de werknemersvereniging van Ikea is sinds 1992 een interne vakbond.
5,5 miljoen werkenden
5,5 miljoen van de circa 9 miljoen werkenden in Nederland zijn beschermd door een cao. Bijna 2,5 miljoen mensen hebben volgens werkgeversvereniging AWVN een voorwaardenpakket dat eenzijdig door de werkgever is opgesteld.