Van afgekeurd tot alsnog geldig in een week: zo verliep het grootste eindexamendebacle tot nu toe

De mail waaruit ­Hariët Pinkster concludeert dat deze casus uniek is en dat de problemen bij VMBO Maastricht groter zijn dan ze bij de Onderwijsinspectie ooit hebben meegemaakt, arriveert op woensdag 20 juni even na half tien ’s avonds.

‘Om maar gelijk met de deur in huis te vallen’, schrijft een inspecteur, ‘bij zo’n beetje alle leerlingen (circa 370) is sprake van gaten in de pta’s.’

Dat is ernstig, weet Pinkster, directeur toezicht voortgezet onderwijs bij de inspectie. Die pta’s – de programma’s van toetsing en afsluiting – vormen de basis van het schoolexamen. Examenkandidaten moeten alle ­onderdelen ervan afronden om te mogen meedoen aan het centraal examen. In Maastricht hebben ze die regels op grote schaal overtreden. Dit is geen individueel geval, zoals ze aanvankelijk dachten, maar een crisis. ‘Morgen reizen we met vier mensen richting Maastricht’, leest Pinkster. ‘Fijne avond en wordt vervolgd.’

Ongecontroleerd

In de dagen daarop ontvouwt zich het grootste examendebacle in de Nederlandse geschiedenis. Medewerkers van de Onderwijsinspectie en het ministerie van Onderwijs moeten in korte tijd besluiten hoe ze hiermee omgaan.

Als minister Arie Slob van Onderwijs op een vrijdagmiddag aankondigt dat de examens ongeldig zullen worden verklaard, ontstaat paniek in Maastricht. Honderden leerlingen zien hun vakantie in het water vallen doordat ze hun examen opnieuw moeten doen. Velen vrezen zelfs dat ze dit jaar helemaal geen diploma zullen halen.

Nog geen vijf dagen later komt Slob op zijn voornemen terug. De cijfers van het centraal examen kunnen toch blijven staan, alleen de schoolexamens moeten opnieuw. Het komt hem op veel kritiek te staan, vooral van ouders en leerlingen. De minister heeft paniek gezaaid, vinden zij.

Ook bestuursvoorzitter André Postema van Stichting Limburgs Voortgezet Onderwijs, waaronder VMBO Maastricht valt, beklaagt zich in een persverklaring over de gang van ­zaken. Had de inspectie niet samen met de school een ‘adequate analyse’ kunnen maken, vergezeld van een plan van aanpak voor de leerlingen, ‘alvorens zo ongecontroleerd naar buiten te treden’?

Het roept de vraag op hoe de inspectie en het ministerie tot deze ­besluiten zijn gekomen. Welke afwegingen werden er gemaakt? En had het minder rigoureus gekund?

Het optreden van de Onderwijs­inspectie rondom het examendrama op het VMBO Maastricht is onderwerp van onderzoek. De Auditdienst Rijk (ADR) onderzoekt de handelswijze van de inspectie vanaf het ontstaan van VMBO Maastricht in de zomer van 2015. Dat rapport wordt in december verwacht.

Met behulp van interne e-mails en vertrouwelijke documenten, verkregen via een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob), valt nu al te reconstrueren hoe de belangrijkste beslissingen over de diploma’s van honderden vmbo’ers zijn genomen.  

De melding

Het examendebacle begint met een melding van een docent van VMBO Maastricht. Op donderdag 14 juni meldt zij bij de Onderwijsinspectie dat een examenkandidaat van haar school geslaagd is, terwijl deze leerling grote delen van het schoolexamen van één vak gemist heeft.

Een inspecteur neemt direct contact op met het bestuur van de school – zoals gebruikelijk is bij zulke meldingen. Kan de inspectie meer informatie krijgen over deze casus? Dat kan. Omdat de antwoorden meer vragen oproepen, besluiten twee inspecteurs op dinsdag 19 juni af te reizen naar Maastricht, waar ze gesprekken voeren met onder meer de ­directeur en de teamleiding. Al snel concluderen ze dat er meer aan de hand is.

Het ministerie wordt op de hoogte gesteld. Zo ontvangt Alida Oppers die avond een e-mail over de ‘nieuwe examencasus, wederom in het vmbo’. De ­directeur-generaal primair en voortgezet onderwijs leest daarin dat de examenprocedures bij de school niet op orde zijn. ‘Dit geeft de school zelf toe.’

De inspecteurs duiken diezelfde dag ook in het leerlingvolgsysteem van de school, waarin alle cijfers bijgehouden worden. Ze nemen een steekproef van tientallen examenkandidaten. Daar zien ze voor het eerst de hiaten, de gemiste onderdelen van het schoolexamen.

Volgens een ambtsbericht dat later verstuurd zal worden, speelt het probleem ‘bij alle afdelingen’ en bij ‘het grootste deel van de kandidaten’.

Tegemoetkomen

Het gebeurt in Nederland elk jaar enkele malen dat een leerling de schoolexamens niet heeft afgerond maar vervolgens toch meedoet aan het centraal examen. De regels zijn dan helder: het centraal examen wordt voor de betreffende vakken ongeldig verklaard, het schoolexamen moet alsnog worden afgerond en vervolgens doet de leerling het centraal examen opnieuw.

Maar hoe moet dat in dit geval, nu honderden leerlingen de dupe zijn?

Deze kwestie is zo omvangrijk, dat het nauwelijks mogelijk is om de gangbare procedure te volgen en alles opnieuw te doen, schrijft Hariët Pinkster op donderdag 21 juni aan de hoogste baas van de Onderwijsinspectie, Monique Vogelzang. ‘Leerlingen moeten zich ook kunnen voorbereiden.’

Zowel bij de inspectie als op het ­ministerie laten medewerkers het werk uit hun handen vallen om zich op het examendebacle te storten. Op het ministerie is het crisisteam al snel een man of vijftien sterk. Beleidsmedewerkers, juristen en woordvoerders – allemaal denken ze mee over oplossingen. Geregeld leidt dat tot nachtwerk.

Er circuleren dan al verschillende scenario’s, zo blijkt uit diverse mails. Kunnen ze de leerlingen bijvoorbeeld tegemoetkomen door de cijfers voor het centraal examen te laten staan? Dan hoeven ze alleen de gemiste schoolexamens nog te doen om een diploma te krijgen.

De wet biedt die mogelijkheid. De minister kan gebruikmaken van de zogeheten discretionaire bevoegdheid. Hij kan besluiten dat in dit geval de schoolexamens niet afgerond hoeven te zijn voor aanvang van het centraal examen. Maar dat kan nu écht nog niet, weten ze. Zoiets is alleen mogelijk als ze er zeker van kunnen zijn dat het centraal examen vlekkeloos is verlopen. En dat weten ze nog niet.

Misschien heeft de school de correctievoorschriften niet goed nageleefd. Of op een andere manier gefraudeerd. Dat gebeurde in 2014 ook al eens op een van de scholen van LVO Maastricht. Een ­medewerker van het Porta Mosana College paste het leerlingenwerk toen aan in het voordeel van de leerling, blijkt uit een mail aan Alida Oppers. Eerst moet het College voor Toetsen en Examens (CvTE) dus onderzoek doen.

Noodrem

De tijd begint te dringen. Nog een paar dagen en dan zullen de diploma’s in Maastricht worden uitgereikt. Dat is een cruciaal moment, want als de diploma’s vergeven zijn, kan dat niet meer worden teruggedraaid. Daarom besluiten de inspectie en het ministerie aan de noodrem te trekken – hoe pijnlijk dat ook zal zijn voor de leerlingen.

‘Langer wachten was geen optie’, antwoordt een woordvoerder van het ministerie op aanvullende vragen van de Volkskrant. ‘Bovendien deed de inspectie onderzoek op de school. Dit bleef niet onopgemerkt. We wilden leerlingen en hun ouders op een ordentelijke manier informeren en voorkomen dat er onjuiste informatie naar buiten zou komen.’

Op vrijdag 22 juni informeert Arie Slob de Tweede Kamer per brief over het examendebacle. Hij schrijft dat de inspectie genoodzaakt is ‘alle door deze leerlingen gemaakte centrale examens ongeldig te verklaren’. Dat is een zwaar besluit, erkent de minister, ‘maar gegeven de omstandigheden onvermijdelijk’.

Slob schrijft verder dat de inspectie en het CvTE bezig zijn om te kijken hoe leerlingen toch nog een diploma kunnen krijgen. Maar de brief biedt weinig hoop. ‘Op basis van wat we nu weten’, schrijft de minister, ‘moeten we er ernstig rekening mee houden dat deze mogelijk­heden voor het overgrote deel van de leerlingen ­helaas zeer beperkt zijn.’

De leerlingen krijgen het nieuws per telefoon. ’s Avonds nodigt de school ­ouders en leerlingen uit in congrescentrum MECC – tegen de zin van het ministerie, dat een voorkeur heeft voor kleinschalige bijeenkomsten. Desondanks gaat inspecteur-generaal Monique ­Vogelzang erheen. Een woordvoerder geeft haar een opzet voor een spreektekst mee, waarin veel aandacht is voor de vraag waarom de inspectie niet met de hand over het hart strijkt.

‘Dat kan helaas niet’, kan Vogelzang bijvoorbeeld zeggen tegen die kolkende zaal. ‘Want als je een diploma hebt, dan moet iedereen erop kunnen vertrouwen dat je het ook echt verdiend hebt. Je wilt niet dat mensen denken: o, een diploma van het VMBO Maastricht, dat is niets waard.’

De sfeer is grimmig die avond. Ouders en leerlingen zijn woedend – op de school, maar ook op de inspectie en het ministerie. De beveiliging moet Vogelzang, topambtenaar Alida Oppers en CvTE-baas Geert van Lonkhuyzen terug naar de auto begeleiden.

Maastricht, opties!

In het weekeinde daarop werken de ambtenaren bij de inspectie en het ­ministerie door – op zoek naar mogelijkheden om de schade voor leerlingen te beperken. Zaterdagochtend tegen tien uur ontvangt Alida Oppers een mail. Het onderwerp: ‘Maastricht, opties!’ Daarin zijn drie scenario’s opgenomen, ‘terugvalopties’ die nog verder moeten worden uitgewerkt.

In twee scenario’s zou de minister zijn discretionaire bevoegdheid gebruiken, waardoor de cijfers van het centraal examen geldig blijven. De ­gaten in het schoolexamen moeten wel worden opgevuld. In het derde scenario moet zowel het schoolexamen als het centraal examen opnieuw. Daar zouden de leerlingen een halfjaar de tijd voor krijgen. Ze kunnen dan in januari beginnen aan hun vervolgopleiding.

Op maandag en dinsdag stort de ­inspectie zich opnieuw op de administratie van VMBO Maastricht, om duidelijk te krijgen welke gaten er zijn. Dat is een grondige operatie, zo blijkt uit een mail aan inspecteur-generaal ­Monique Vogelzang. De inspecteurs eisen onder meer dat alle toetsen van het schoolexamen ‘per klas, per vak’ gesorteerd in een werkruimte liggen. Ook moeten alle voorzitters van de vaksecties en betrokken docenten ­beschikbaar zijn om vragen te beantwoorden. 

En zo zal het ook gaan. Zo’n zestig leerkrachten hebben dat weekeinde doorgewerkt om alle toetsen klaar te leggen. De inspecteurs ploegen de ­dagen daarna door honderden examendossiers. Maandagmiddag ontvangen de onderwijs­ministers Arie Slob en Ingrid van Engelshoven, topambtenaar Alida Oppers en inspectiebaas Monique Vogelzang een mail waaraan een stappenplan is toegevoegd om de leerlingen alsnog hun examens te ­laten afronden. 

Er wordt een overzicht gemaakt van alle schoolexamens die niet goed zijn afgerond, staat er, die moeten de leerlingen dan alsnog inhalen. De centrale eindexamens blijven in dit plan staan, zodat de leerlingen ‘zo min mogelijk’ worden benadeeld ‘voor de fouten van de school’. ‘Dat leidt tot minder kritiek in de media en Kamer en tot minder juridische procedures.’

Verlossende woord

Nu moet alleen nog duidelijk worden of de centrale examens volgens de regels zijn afgenomen. Het College voor Toetsen en Examens heeft daartoe onder meer steeksproefsgewijs de examens van het VMBO Maastricht nagekeken. 

Het verlossende woord valt uiteindelijk in een vergaderzaal met een blauw schilderij met lichtblauwe stippen aan de wand. Rondom de ovalen tafel op de vijfde verdieping van het ministerie zitten onder meer beide ministers van Onderwijs, directeur-generaal Alida Oppers en CvTE-directeur Geert van Lonkhuyzen. Ook zijn er assistenten, ambtenaren en woordvoerders aanwezig.

Van Lonkhuyzen – die ooit als leraar voor de klas stond – neemt de tijd om zijn verhaal op te bouwen. Dan komt hij ter zake. Hij heeft goed nieuws. Uit het onderzoek bij VMBO Maastricht is gebleken dat er met de centrale examens niets mis is.

Opluchting in de vergaderzaal. Dit betekent dat de minister zonder problemen gebruik kan maken van zijn discretionaire bevoegdheid. Hij kan beslissen dat de cijfers van het centraal examen blijven staan en dat de leerlingen alleen de gaten in het schoolexamen hoeven op te vullen.

Op woensdag 27 juni om 14.30 uur maakt Slob dat per brief bekend. Daarmee geeft hij 354 leerlingen in Maastricht en omstreken hoop – hoop dat ze toch nog hun diploma zullen halen. 

Het Wob-verzoek is uitgevoerd door Marlies de Brouwer.