Op deze pier zei Italië ‘nee’ tegen bootvluchtelingen. Wat is er sindsdien veranderd?

De Havenmeester

Toen de Italiaanse Regering van Verandering Italië voor het eerst veranderde, zat havenmeester Girolamo Platania (35) op de eerste rij. Zijn kantoor ligt immers pal naast de pier waar op maandag 20 augustus de poort naar Europa werd afgesloten.

‘Precies daar’, wijst Platania zo’n tien meter voor zich uit. ‘Zie je? Waar nu die boot uit Rotterdam ligt. Daar gebeurde het. Er dreven ongeveer dertig politieboten en dit hele stuk was afgesloten om demonstranten op afstand te houden. Ik weet dat er artsen langs mochten vanwege de schurft en een rechter kwam die onderzocht of dit geen gijzeling was.’

In een land dat barst van het onbehagen, is verandering een toverwoord. Dat begrepen eerder dit jaar de populistische Vijfsterrenbeweging en de anti-migratiepartij de Lega – die bij de verkiezingen in maart dan ook op ongekende wijze afrekenden met de zittende macht. Ze sloten een verbond en noemden zichzelf: de Regering van Verandering. We maken een einde aan de Brusselse bemoeienis, beloofden ze. Een einde aan de werkloosheid, aan de crisis, aan de losgeslagen privatisering, aan de macht van de farmaceutische industrie en die van de corrupte politieke elite.

Maar de allerbelangrijkste verandering begon hier, recht voor de neus van Platania in de haven van Catanië. Want na de 170 duizend migranten die in 2014 aankwamen in Italië, de 153 duizend in 2015, de 181 duizend in 2016 en de 119 duizend in 2017, zei ­vicepremier Matteo Salvini van de Lega hier in 2018 opeens stop. Op deze pier sloot hij bijna op eigen houtje de Middellandse Zee af voor bootvluchtelingen. Klaar, zei hij – basta.

Of eigenlijk zei hij: ‘We hebben vandaag een startsein gegeven voor een nieuwe migratiepolitiek in heel het continent. Ditmaal IS ER IEMAND DIE NEE ZEGT.’

Dat Salvini deze pier uitkoos, is begrijpelijk. Wie massamigratie zegt, komt al snel uit aan de oostkust van Sicilië waar de drie havensteden Catanië, Pozzallo en Augusta al een aantal jaar de drukste vluchtelingenhavens ter wereld vormen. Alleen al in 2016 kwamen hier 63 duizend bootvluchtelingen aan land. Dat zijn gemiddeld 172 bootvluchtelingen per dag.

Tussen de containers en hijskranen in de commerciële haven van ­Augusta, de middelste van de drie, werd zelfs een officiële hotspot opgetuigd – een tentenkamp waar migranten de eerste paar nachten slapen en waar de eerste registratie plaatsvindt. ‘Hoewel het woord hotspot suggereert dat het goed geregeld was. Dit waren in werkelijkheid twee tenten, vier containers en een paar chemische toiletten’, zegt Cettina Di Pietro, burgemeester van Augusta namens de Vijfsterrenbeweging. ‘Eigenlijk was het een pure schande. In de ­zomer, met 40graden, zaten hier honderden migranten op het asfalt te wachten.’

Maar sinds die dagen in augustus is dat voorbij. Nu zijn de witte tenten leeg, de stoeltjes opgestapeld en ligt er een oude kater te slapen op de tafels waar toen nog water en voedselpakketten stonden uitgestald.

‘Op humaan niveau heb ik er altijd een vreemd gevoel bij gehad’, zegt ­havenmeester Platania, die zijn werkweek verdeelt tussen de havens van Catanië en Augusta. ‘Wij hier in de weer met luxe zeilboten terwijl zij aan dek zaten van zo’n reddingschip. Maar op rationeel niveau begrijp ik dat het zo niet vol te houden was.’

De praktisch eerste daad van de nieuwe minister van Binnenlandse Zaken Matteo Salvini was het reddingsschip van hulporganisatie SOS Méditerranée, met aan boord 629 vluchtelingen, de toegang tot Italië te weigeren. Na dagen dobberen op zee voer het schip uiteindelijk door naar Spanje, al was er eigenlijk niet genoeg proviand aan boord voor zo’n verre tocht.

Maar bij de Diciotti, het schip dat uiteindelijk aanmeerde naast het kantoor van Platania, was weigering onmogelijk. Het betrof immers geen boot van een buitenlandse hulporganisatie, het was een boot van de eigen Italiaanse kustwacht, met op het achterdek een wapperde Italiaanse driekleur en aan boord 190 bootvluchtelingen die een paar dagen eerder op volle zee nabij Malta waren opgepikt.

De Politicus

‘Nee, toch’, dacht burgemeester Salvo ­Pogliese (46) toen hij samen met zijn vrouw en twee zoontjes naar de ­haven van Bari reed voor een vakantiecruise langs de kusten van Kroatië, Albanië en Griekenland.

‘Maak je een grap?’, vroeg hij aan zijn perswoordvoerder.

‘Nee, Salvo’, antwoordde de perswoordvoerder. ‘De Diciotti vaart richting Catanië.’

Pogliese was in zijn jonge jaren lid was van de neofascistische Movimento Sociale Italiano, maar leidt momenteel een lokale rechtse coalitie tussen onder meer de partij van Silvio Berlusconi en de Lega van Matteo Salvini.

‘Wist je dat ik met Matteo in het ­Europees Parlement heb gezeten? We hebben groot respect voor elkaar. En ik ben blij dat Salvini, via de Diciotti, aan heel de wereld heeft laten zien dat migratie geen Italiaans probleem is, maar een Europees probleem.’

Maar die dagen halverwege augustus was Pogliese beduidend minder blij. Omdat hij zijn vakantiecruise niet wilde annuleren, en niet goed kon inschatten dat de Diciotti binnen een paar dagen wereldnieuws zou worden, besloot hij toch aan boord te stappen. Af en toe belde hij naar Catanië over de situatie op die andere boot.

Zo kreeg hij via zijn telefoon mee dat de 190 migranten inderdaad in Catanië waren aangemeerd, maar dat Salvini toch van de situatie gebruik wilde maken om een signaal af te geven aan de rest van Europa. Alle migranten blijven aan boord, aldus zijn gebod, tot er vanuit Brussel een harde toezegging komt dat ze allemaal in andere landen kunnen worden opgevangen. Dat bijna iedereen uit Eritrea kwam, een land wiens vluchtelingen bijna altijd recht hebben op asiel, maakte niets uit.

Alleen de dertien vluchtelingen die acuut medische zorg nodig hadden, mochten aan land. De rest moest blijven zitten, onder wie 27 minderjarigen en 11 vrouwen die zeiden een gynaecoloog nodig te hebben omdat ze in Libië waren verkracht.

‘Ditmaal IS ER IEMAND DIE NEE ZEGT’, schreef Salvini op Facebook.

‘Ik geef toe dat het een radicale ­methode was’, zegt burgemeester ­Pogliese. ‘Maar het doel heiligt de middelen. Het werd tijd dat de wereld inzag wat voor schrijnend gebrek aan solidariteit er bestaat tussen de Europese lidstaten.’

Poglieses bewijs voor die uitspraak: in de herfst van 2015 beloofden de Europese lidstaten om Italië en Griekenland te ontzien door in twee jaar tijd 160 duizend asielzoekers over te nemen. Twee jaar later bleek dat alle andere Europese landen slechts 12 duizend vluchtelingen hadden overgenomen uit Italië. Bovendien hadden Frankrijk en Oostenrijk ondertussen hun landsgrenzen afgesloten omdat er te veel migranten clandestien de grens overstaken. Het was voor veel Italianen een bewijs dat Europa helemaal niet zo verenigd is als puntje bij paaltje komt. Sterker, het was een van de belangrijkste verklaringen voor de explosieve populariteitsgroei van de Lega.

Als Europa ons laat barsten, dan laten wij Europa ook barsten, zo werd de nieuwe filosofie. De Italiaanse ­havens werden afgesloten met als gevolg dat in 2018 ruim 80 procent minder vluchtelingen aankwamen dan in 2017. Dat de migrantenstroom zich inmiddels grotendeels verplaatst naar landen als Spanje? Dat is dan maar zo. En dat de daling van het aantal aankomsten al was ingezet toen de vorige, linkse regering een deal sloot met Libië, wordt door de huidige regering afgedaan als detail. Het is volgens de Regering van Verandering exclusief aan de Regering van Verandering te danken dat Italië niet langer een open huis is.

Kijk bijvoorbeeld naar Augusta, de havenstad naast Catanië, waar Vijfsterrenburgemeester Di Pietro de hotspot midden in de commerciële haven afgelopen oktober zowaar afsloot. Dankzij de huidige regering, zo is daar sindsdien het sentiment, heeft Italië voor het eerst in lange tijd opeens minder opvangcentra, in plaats van meer.

‘Europeanen moeten begrijpen dat er met het sluiten van de havens geen einde is gekomen aan een goedwerkend systeem met voldoende bedden en personeel’, zegt Di Pietro. ‘Er is juist een einde gekomen aan een situatie van chaos en anarchie. En als dit de manier was om dat te bewerkstelligen, dan is dat maar zo.’

De Activist

Het is inmiddels woensdag, een week nadat de 190 migranten uit de zee werden gered, en de schurft is uitgebroken aan boord van de Diciotti. Ook zijn er gevallen van tuberculose en longontsteking geconstateerd. Toch mogen alleen de 27 minderjarigen van boord. De 11 verkrachte vrouwen moeten blijven zitten waar ze zitten want er heeft zich nog geen enkel Europees land gemeld dat aan de eisen van Salvini voldeed. Niemand wil de migranten in eigen land ­opvangen, dus de patstelling duurt voort.

Terwijl havenmeester Platania zijn werkplek alleen nog via een rubberboot kan bereiken en burgemeester Pogliese zich suf belt vanaf het dek van zijn cruiseschip, kan actrice Nellina ­Laganà (59) de situatie in haar geboortestad niet meer aanzien. Ze besluit iets te doen.

Laganà is een gevierd Italiaanse actrice die onder meer in Oscarwinnaar Nuovo Cinema Paradiso van Giuseppe Tornatore speelde. Maar met de opkomst van Matteo Salvini veranderde ze langzaam in een politiek activist.

‘Wat mij vooral woest maakt, is dat die zogenoemde Regering van Verandering haar eigen prestaties mateloos overdrijft’, zegt ze. ‘Al vanaf het begin, hier in de haven, doen ze alsof ze Italië eigenhandig hebben afgesloten, maar daar klopt niets van. De toestroom was door de vorige regering al bijna opgedroogd.’

Bovendien, zo betoogt Laganà, duurt het nog jaren voordat gesloten havens daadwerkelijk tot verandering leiden. Omdat er slechts 450 uitgeprocedeerde asielzoekers per maand worden gerepatrieerd – onder de vorige regering lag dat gemiddelde op 540 per maand – zal het ongeveer honderd jaar duren om de naar schatting half miljoen illegale migranten uit te zetten. Daarom is de enige tastbare verandering die de migratiepolitiek vooralsnog oplevert in de media te zien, zegt Laganà.

‘Als je waarheid grotendeels bestaat uit Facebook-berichten van Salvini, dan wordt je vanzelf bang voor iedere Afrikaan op straat’, zegt ze. ‘Dat is gevaarlijk, want de angst voor ­migranten is een groter probleem dan het migrantenprobleem zelf. Salvini doet alsof het hier krioelt van de zwarte criminelen en dat alleen hij daar een eind aan maakt, maar beide beweringen zijn onwaar.’

Uit een recent onderzoek van onderzoeksinstituut Ipsos blijkt inderdaad dat Italianen slecht geïnformeerd zijn: gemiddeld denken ze dat 30 procent van het volk uit immigranten bestaat, terwijl dat in werkelijkheid 7 procent is. Die discrepantie tussen werkelijkheid en perceptie was in geen enkel onderzocht land groter.

‘Daarom zei ik die week in augustus: laten we vrijdag naar de haven gaan, in plaats van alleen maar te tieren op Twitter.’

Haar oproep, die door een aantal collega-acteurs wordt omarmd, vindt gehoor: op vrijdagavond melden zich honderden stadsgenoten in de haven van Catanië. Allemaal hebben ze een arancino bij zich – een typisch Siciliaanse lekkernij.

‘Op Sicilië is voedsel een manier om je gasten mee te verwelkomen’, zegt Laganà. ‘Wij besloten daarom om het voedsel van onze stad aan te bieden om duidelijk te maken dat ze volgens ons wel welkom zijn.’

De Migrant

De patstelling met de Diciotti is ondertussen wereldnieuws geworden. Als andere landen niet snel overstag gaan en een deel van de migranten overnemen, is Europa verantwoordelijk voor mogelijke slachtoffers, waarschuwt de Regering van Verandering. Die andere landen spreken op hun beurt schande van Salvini’s opstelling. In Nederland zegt premier Rutte dat hij niet ‘schip voor schip’ met de Italianen wil onderhandelen over het opnemen van migranten en vluchtelingenorganisatie UNHCR zegt dat ‘bange mensen die op zoek zijn naar bescherming, niet gemangeld mogen worden door politiek’.

Ook zijn openbaar aanklagers begonnen aan een onderzoek naar Salvini, die volgens hen schuldig is aan gijzeling. ‘Als de aanklager een onderzoek naar mij wil instellen omdat ik onze landsgrenzen en veiligheid verdedig, dan ben ik daar trots op’, ­reageert Salvini subiet.

Wie daar helemaal geen snars van meekrijgt, is Mohamed Suleyman, die op 2 juli 2017, ruim een jaar voordat de ­Diciotti wereldnieuws werd, en op precies dezelfde pier van precies dezelfde haven aankwam in Catanië. Maar in tegenstelling tot zijn lotgenoten een jaar later, mocht hij wel direct van boord. Suleyman arriveerde nog in het Italië dat het liefst een oogje toekneep.

Zo staat er op zijn Italiaanse pasje dat hij op 1 januari 1992 geboren is, zoals vrijwel iedere migrant die de afgelopen jaren aankwam op 1 januari is geboren. Dat komt doordat ambtenaren verantwoordelijk voor de eerste registratie het geboortejaar meestal wel voldoende vonden. De precieze geboortedag moesten ze maar in Duitsland toevoegen, of in Frankrijk, waar deze jongens uiteindelijk toch zouden eindigen.

Sinaasappelplukkers

Hoewel Salvini de schuld van de ­Italiaanse migratiechaos vooral bij ­Europa legt, treft ook zijn eigen land de nodige blaam. Zo kwam Europees geld bedoeld voor fatsoenlijke registratie- en opvangkampen jarenlang terecht bij mensen die niets met vluchtelingenopvang te maken hadden waardoor de migrantenregistratie als enorme rotzooi gold. Vaak werd er niet eens onderscheid gemaakt tussen economische migranten en oorlogsvluchtelingen, als er überhaupt al werd geregistreerd.

Maar die tijden zijn voorbij, weet ook Suleyman uit Somalië. De Regering van de Verandering veranderde ook zijn leven. ‘Kijk, het staat allemaal in deze papieren’, wijst hij naar een verfrommelde stapel documenten voorzien van allerlei handtekeningen en stempels. Erin staat zwart op wit dat Suleyman in Somalië tot een religieuze groep behoorde die vervolgd wordt, waardoor hij recht heeft op een subsidiaire beschermingsstatus.

‘Alleen krijg ik niets’, zegt hij. ‘Niemand praat meer met me. Ik vraag ­iedere dag om hulp, maar iedereen zwijgt. Sinds die nieuwe mensen deze zomer kwamen, is het alsof ik niet meer besta.’

Suleyman wijst naar het gigantische hek voor zijn neus: Cara di ­Mineo, het grootste en beruchtste opvangkamp van Europa, even buiten Catanië. Het was altijd al een ellendig kamp, zegt hij. Zo staan de bewoners lokaal bekend als de slaven van Mineo: Afrikanen die voor een paar schamele euro’s per dag in te zetten zijn als tomaten- of sinaasappelplukkers.

Maar toen liepen er tenminste wel hulpverleners rond aan wie je iets kon vragen, zegt Suleyman. Nu niet meer. Sinds de naam van Cara di Mineo deze zomer opeens veranderde in Nuovo Cara di Mineo en Salvini 60 procent van het personeelsbudget introk, is er niemand meer die hem kan vertellen wat hij met zijn papieren aan moet. ‘Het enige wat ze zeggen: kom morgen maar terug. En dat herhalen ze iedere dag.’

Het gevolg: omdat hij geen Italiaans leest, en zijn documenten volledig in het Italiaans zijn opgesteld, miste hij een belangrijke deadline op 31 oktober. Daardoor is zijn verblijfsvergunning waardeloos en moet hij van voor af aan beginnen. Dat is een probleem, omdat Salvini een reeks nieuwe anti-migratiemaatregelen door de Kamer heeft geloodst waardoor het veel moeilijker is geworden asiel te krijgen op humanitaire gronden. De kans is dus groot dat Suleyman alsnog als illegaal eindigt.

Suleyman staat niet alleen in zijn misère, rekende het Italiaanse bureau voor de statistiek uit. Volgens recente schattingen zal het aantal illegale migranten in Italië, vanwege het nieuwe, strengere asielbeleid, in twee jaar tijd toenemen van 490- naar 550 duizend. Dat betekent 60 duizend extra illegalen die naar de marges van de grote steden trekken waar de meesten zullen vervallen in criminaliteit. Illegale migranten zijn volgens recente data twintig maal zo vaak betrokken bij criminele activiteiten dan asielzoekers. Daarmee is Suleyman, statistisch gezien, plots een paradoxaal bijeffect geworden van de Regering van Verandering.

Het is inmiddels zaterdagochtend, tien dagen nadat de Diciotti 190 migranten uit zee heeft opgepikt, en eindelijk komt er schot in de zaak. ’S ochtends mogen er wederom zestien zieke migranten van boord en ’s middags komen de Italiaanse katholieke kerk, Ierland en Albanië met toezeggingen de overgebleven migranten op te vangen. Dat de kerk migranten vooral in Italië zal opvangen en Albanië geen lid is van de EU, weerhoudt Salvini er niet van alsnog victorie te kraaien. ‘We hebben laten zien dat we onze grenzen verdedigen. En dat zullen we blijven doen tot Europa stopt het Italiaanse volk als voetveeg te gebruiken.’

’s Avonds mogen de laatste 137 migranten eindelijk van boord.

‘Ik weet niet wie Salvini is’, zegt ­Suleyman. ‘En ik weet ook niets van de Diciotti. Maar ik hoop voor die mensen dat ze niet hier terechtkomen. Ik respecteer Italië voor alles wat ze voor mij hebben gedaan en ik weet dat er problemen zijn met Europa. Maar ze kunnen niet opeens halverwege ophouden mij te helpen. Dat is oneerlijk. Want als Italië mij niet helpt, wie dan wel?’