Direct naar artikelinhoud
ReportageWunderbaum in Jena

Wat acteurscollectief Wunderbaum in het strenge, Oost-Duitse Theaterhaus Jena te zoeken heeft

Acteurscollectief Wunderbaum uit Rotterdam bestiert sinds de zomer een theater in Jena. De Volkskrant ging kijken bij de eerste voorstelling.

De actrices Mona Vojacek Koper en Henrike Commichau ondervragen Wunderbaum over hun komst naar het oosten van Duitsland.Beeld Felix Adler

Twee Duitse actrices bevragen de Nederlandse spelers van collectief Wunderbaum, op het toneel van Theaterhaus Jena. Wat hebben jullie te zoeken in deze Oost-Duitse uithoek? Hoeveel schuift het? Waarom willen ze zo nodig in Rotterdam, Milaan én Jena spelen? En, op een ander niveau: ‘Hebben jullie Faust ooit wel gelezen? Hoezo is jullie Duits zo slecht? En wie heeft het eigenlijk met wie gedaan?’

Deze kritische questionnaire van Mona Vojacek Koper en Henrike Commichau is onderdeel van de voorstelling Hallo Jena!, waarmee Wunderbaum zich eind oktober presenteert als nieuwe artistieke leiding van Theaterhaus Jena, tot hilariteit van de toeschouwers, die in de vragen misschien iets van hun eigen scepsis herkennen.

In het spoor van de acteurs van Wunderbaum door het Theaterhaus tijdens de laatste repetitie en de première van Hallo Jena. De technici repeteren hun lied Wilkommen in Jena.Beeld Felix Adler

Zeldzaam

Sinds deze zomer runt het Rotterdamse spelerscollectief Wunderbaum het kleine theater in studentenstad Jena (108.207 inwoners), in de Oost-Duitse deelstaat Thüringen. De vraag die zich dan meteen opdringt is: waarom? Waarom willen de Nederlandse theatermakers zich vestigen in dit kleine, door woud omringde stadje vlak bij Polen, in een deelstaat die bovendien bekend staat als neonazistische brandhaard?

‘Het begon met een vacature op bühnejobs.de’, vertellen acteurs Walter Bart, Matijs Jansen en Marleen Scholten op toneel. Theaterhaus Jena zocht een nieuwe ‘künstlerische Leitung’, zagen ze op die site. Maar wat bijzonder was: er werd specifiek om een collectief gevraagd. Een collectief als artistieke leiding van een theater, dat is zeldzaam en al helemaal in Duitsland, waar de theaterwereld vrij hiërarchisch en autoritair is. 

Zeldzaam
Beeld Felix Adler

Het was, zeggen de acteurs in Hallo Jena! een kwestie van ‘now oder never’. Dus solliciteerden ze. En nu staan ze hier. Dat mengen van Engels en Duits is een beetje een gimmick, maar deels ook noodzaak, want de acteurs worstelen inderdaad nog met die Deutsche Sprache, zoals ze eerlijk toegeven op toneel. Niettemin werden ze, tot hun grote verrassing, aangenomen.

Op een vrijdagavond eind oktober vieren ze aldus de officiële start van hun hoogsteigen ‘Spielplan’, met eerst de theatrale voorstelronde Hallo Jena! en aansluitend een Duitse remake van hun voorstelling We doen het wel zelf (2015): Jena macht es selbst. Die voorstelling, waarin ook ondernemende lokale burgers een rol spelen, leek het ideale startschot van hun artistieke heerschappij: zo konden de acteurs meteen de burgers van Jena leren kennen. De productie biedt bovendien een goede staalkaart van het soort theater dat de groep maakt: humoristisch, muzikaal, maatschappelijk geëngageerd, een beetje vreemd en soms ongemakkelijk, balancerend op de grens tussen fictie en non-fictie.

Voorbereiding van de eerste voorstellingen in Jena.Beeld Felix Adler

Oh ja, en zelfgemaakt. Dat wil zeggen: (meestal) niet gebaseerd op een bestaande toneeltekst. En dat is anders dan men in het Duitse theater gewend is.

Paniekmomentje

Wunderbaum bestaat naast Bart, Jansen en Scholten nog uit acteurs Wine Dierickx en Maartje Remmers en decorontwerper Maarten van Otterdijk. De groep heeft als thuisbasis Rotterdam, maar speelt altijd al veel internationaal. Sinds kort hebben ze een afdeling in Milaan, waar Scholten met haar Italiaanse vriend is gaan wonen. Zo bezien is Jena simpelweg een derde standplaats en pendelen de acteurs voortaan tussen drie in plaats van twee Europese steden. Maar bij het leiden van een heus theater komt natuurlijk meer kijken. Daarom wonen Otterdijk en Bart ook daadwerkelijk in Jena. Bart: ‘In een huis op een heuvel aan de rand van het woud.’ Hij nam zoontje Jonas (4) en vriendin Lizzy Timmers mee, een actrice en theatermaker die ook in dienst is getreden bij het Theaterhaus. Want dat is nog zoiets: de acteurs hebben nu ook zelf acteurs in dienst.

‘Ja, dat was wel even een paniekmomentje, het besef dat we ook een ensemble moesten hebben’, lacht Bart. In het theater, met een begroting van 2,5 miljoen euro en veertig medewerkers in vaste dienst, moet op 120 avonden een voorstelling worden gespeeld om aan de inkomstennorm te voldoen. Dat aantal is alleen haalbaar met een vast eigen team van acteurs. En dus zijn naast Wunderbaum en Timmers nog vijf Duitse acteurs aangenomen. Er hadden er driehonderd gesolliciteerd.

Henrike Commichau bij haar overall.Beeld Felix Adler

De gelukkigen stellen zich op toneel voor tijdens Hallo Jena!  Eerst is er Pina Bergemann (31) uit Stuttgart. Ze draagt een traditioneel kostuum en vlechten in haar haar. Een tikje bedremmeld vertelt ze over de cultuurverschillen waar ze bij de voorbereiding van haar auditie al op stuitte. ‘De opdracht was: maak een act gebaseerd op de slogan Thüringen, kein Problem (het motto van Wunderbaums eerste seizoen in Jena, red.). Maar, zegt Pina, ‘normaal speel ik personages. Ik heb nog nooit een act gemaakt. Wat is dat überhaupt?’ 

Wunderbaum mailde behulpzaam terug: ze kon zich bijvoorbeeld laten inspireren door schlagers, door Goethe of Schiller, of zelfs iets schrijven. Ha, dacht Pina, Goethe! Daar kon ze wel wat mee. Daarom staat ze nu voor ons als Gretchen uit Faust. Om toch ook nog iets met het thema te doen heeft ze een bordje Thüringer Klösse meegenomen, een soort rauwe aardappeldumplings naar traditioneel streekrecept.

Het dikmaakpak van Marleen Scholten.Beeld Felix Adler

Onbegrip

De verwarring van Pina is illustratief voor de grote verschillen tussen de Duitse en Nederlandse theatertraditie. In Nederland zijn ‘spelende makers’ – acteurs die ook zelf teksten schrijven en producties maken – heel gewoon. In Duitsland zijn de meeste acteurs klassiek geschoold in het meer traditionele teksttheater, en bovendien gewend om te worden aangestuurd door één, vaak best een tikje autoritaire, regisseur. Er bestaat wel een kleine, anarchistische freie Szene, maar het prominentst zijn toch de grote Stadtheaters, waar acteurs de ene dag Goethe, de volgende Ibsen en de derde dag Tsjechov spelen. De werkwijze van Wunderbaum is anders en voor Jena allesbehalve vanzelfsprekend. Spraakverwarring en misverstanden liggen voortdurend op de loer.

Waarom ze er dan toch aan beginnen? In Hallo Jena! proberen de acteurs daarop een antwoord te formuleren. Scholten vertelt op toneel hoe iemand van de sollicitatiecommissie aan het eind van het gesprek vol ongeloof vroeg: Warum Jena? Matijs Jansen: ‘Eh, het is hier groen? Thüringen is politisch herausfordernd (bulderlach uit het publiek), enne... o ja! der Wald ist schön. Zoiets?

Toch enigszins gealarmeerd door het volslagen onbegrip, hebben de Nederlanders geïnventariseerd waarom ze het misschien niet zouden moeten doen, vertellen ze. Dat leverde een lange reeks grote en kleine ergernissen van inwoners van Jena op: het is hier saai, je ziet steeds dezelfde mensen, de huizen zijn te duur, er is geen winkelcentrum, de worst wordt in te dikke plakken gesneden, en de ergste: Der ICE fahrt über Erfurt. Waarop de Wunderbaumers laconiek besluiten: nou ja, als dat alles is…

De drankjes voor de première.Beeld Felix Adler

Vergroten invloed werk

Veel belangrijker is de mogelijkheid om als collectief leiding te geven aan een theater. Dat gaf de doorslag, aldus Marleen Scholten. ‘Zo’n kans is uniek.’ Daarnaast sloot deze stap aan bij de wens van de groep om de invloed of het bereik van hun werk te vergroten. ‘We voelden allemaal de behoefte om groter te worden, maar we wisten niet precies hoe.’

Walter Bart: ‘Vast stond dat we structureler in het buitenland willen werken. En hier kunnen we met internationale hernemingen en remakes van onze voorstellingen echt iets opbouwen. Een bibliotheek van producties, als het ware.’ Op de agenda staan naast nieuwe voorstellingen dus ook remakes van ouder werk in het Duits, en zelfs nieuwe versies waarin de Nederlandse spelers door Duitse acteurs worden vervangen. Zoals het stuk Daar gaan we weer (White Male Privilege), dat vorig seizoen veel succes had in Nederland. 

Bart: ‘Met deze stap vergroten we onze productiemogelijkheden en we kunnen ons werk op meer plekken spelen.’

Een bordje Thüringer Klösse.Beeld Felix Adler

Bakermat van neonazisme

Theaterhaus Jena heeft bovendien de perfecte, want overzichtelijke, maat, volgens Matijs Jansen: de grote zaal in Jena biedt plaats aan 160 toeschouwers, er is een zaal met 80 zitplaatsen en nog een studio met 40. Het artistieke profiel van het Theaterhaus zit zo’n beetje in tussen dat van een Stadtheater en dat in de ‘freie Szene’. Het aanbod kan hier iets experimenteler zijn en het huis heeft minder verplichtingen. Al moet Wunderbaum nu ook – een noviteit – jeugdvoorstellingen verzorgen. Daarvoor hebben ze de Nederlandse Jetse Batelaan als gastregisseur aangetrokken.

En dan zijn er natuurlijk nog de spannende politieke en maatschappelijke ontwikkelingen in de regio. Thüringen heeft een slechte naam, als bakermat van neonazisme en xenofobie, al is het deelstaatbestuur links. Jena is in dat klimaat overigens een links-progressieve enclave, met ruim honderdduizend inwoners waarvan een kwart student. Maar de deelstaat komt hier toch vooral in het nieuws bij rellen rond extreemrechtse bijeenkomsten of concerten, zoals begin oktober in het nabijgelegen Apolda. Walter Bart: ‘Daar zijn onze technici nog tegen gaan demonstreren.’

Artistiek leider Maarten van Otterdijk als cowboy.Beeld Felix Adler

Wunderbaum, dat in haar voorstellingen geregeld maatschappelijke onvrede en de werking van de democratie onderzoekt, wil dit slechte imago van Thüringen artistiek uitpluizen, vandaar ook de (ironische) slogan Thüringen, kein Problem. Later dit seizoen staat de Thüringen Megamix op de agenda, waarin allerlei Thüringer clichés centraal staan. En als het gaat om zorgwekkende uitwassen van populisme en nationalisme zijn uiteraard ook parallellen te trekken met politieke ontwikkelingen in Italië en Nederland.

In Hallo Jena! vertellen de acteurs hoe Minister-Präsident Bodo Ramelow van Thüringen ze op het hart drukt toch vooral iets positiefs uit te dragen over de geplaagde deelstaat. Hij is daarom zeer ingenomen met de slogan Thüringen, kein Problem. Walter Bart: ‘Toen hebben we hem maar niet verteld dat we voor volgend jaar Thüringen, ein Problem, en het jaar daarop Thüringen, dein Problem hebben bedacht.’ Drie jaar, zo lang duurt hun aanstelling in Jena in eerste instantie, met kans op verlenging bij goed resultaat.

Pina Bergemann in haar act als Gretchen uit Faust van Goethe, inclusief Thüringer Klösse, een aardappelgerecht.Beeld Felix Adler

Sympathiek slotakkoord

Als Bart, samen met Van Otterdijk de facto de ‘künstlerische Geschäftsführer’, het Nederlandse bezoek door het theater rondleidt, is duidelijk hoe vrolijk het hem stemt om zo’n gebouw tot zijn beschikking te hebben, met de vaste medewerkers (‘sommigen werkten hier al voor de val van de Muur!’), de eerbiedwaardige historie (het pand uit 1872 werd ooit nog verbouwd door de architect Walter Gropius), en de vakkennis en ambachtelijke ervaring die er in de loop der tijd is verzameld. Trots vertelt Bart over hun houtwerkplaats, de staalwerkplaats en het kostuumatelier – weliswaar met slechts één medewerker, maar toch.

En al die medewerkers van het theater, wat vinden die van de komst van Wunderbaum? Dat blijkt misschien nog wel het best uit het sympathieke slotakkoord van Hallo Jena!: een lied voor Wunderbaum, speciaal geschreven en live gespeeld door de huisband van de technici: Willkommen in Jena! ‘Es ist noch nicht zu spät wieder nach Holland zurück zu gehen’, plaagt de zanger. ‘Maar jullie zijn al verliefd, we hebben het in jullie ogen gesehen.’

Of de liefde ook wederzijds is, zal het komende seizoen moeten blijken. Na de eerste voorstellingen is het publiek in elk geval enthousiast.

Marleen Scholten (links) en Lizzy Timmers repeteren voor Hallo Jena.Beeld Felix Adler

Bezoekers Katharina Wörn en Jacob Schmidt (beide 30 en werkzaam aan de universiteit) vonden de openingsavond ‘verrassend, intens op een goeie manier, en volkomen nieuw’. Vooral Hallo Jena! vonden ze grossartig. Wörn: ‘Ik heb nooit eerder gezien dat acteurs op het toneel zo ‘zichzelf’ zijn, en dat theater zo eerlijk en persoonlijk kan worden.’ Ook van Jena macht es selbst vonden ze het spannend hoe de grens tussen fictie en non-fictie vervaagt: ‘Confronterend en ongemakkelijk.’ Hiervoor gingen ze eigenlijk nauwelijks naar dit theater. Schmidt: ‘Het imago was: veel oude stukken met naakte mensen. Dus dacht ik vaak: laat maar.’ Dat wordt nu wel anders, denken ze.

Het collectief Wunderbaum voor hun speelzaal in Jena.Beeld Felix Adler

Ook de plaatselijke pers is positief. Vroeg het strenge Duitse theaterblog Nachtkritik voor de volgende keer nog om ‘iets meer inhoudelijke substantie’, de Mitteldeutscher Rundfunk (MDR), de regionale zender voor deelstaten Thüringen, Saksen en Saksen-Anhalt, noemde de opening ‘een avond die men niet snel vergeet’. Wunderbaum trapt in Jena volgens MDR af met emotioneel, aanstekelijk en innemend theater dat ‘tegelijkertijd hoofd, hart en buik raakt.’

Eerstvolgende voorstellingen van Wunderbaum: De geschiedenis van mijn stijfheid, 20 t/m 22/11, Frascati, Amsterdam, 23/11 Theater aan het Spui, Den Haag

De plannen van Wunderbaum in Jena

Wat wil Wunderbaum in Jena zoal gaan doen? De afgelopen weken was er onder meer een Duitse remake te zien van de Wunderbaum-voorstelling Wie is de echte Italiaan?, die Marleen Scholten eerder in Milaan maakte. Daarna maakt Lizzy Timmers samen met de Duitse DJ Sören het ‘technoduett’ Deutschkurs, en regisseert Jetse Batelaan een Duitse remake van zijn productie Voorstelling waarin hopelijk niks gebeurt. In december volgt dan de Thüringen Megamix en met Kerst een ‘Internationale anarchistische Weihnachtsshow’. In januari staat een groot Nederlands-Duits-Italiaans korenproject met nationale liederen op het programma: Het Nationale Lied. Inlichtingen: theaterhaus-jena.de