De machines waaraan we ons hebben overgeleverd, hebben armen en benen. Ze stappen uit anonieme bussen bij een kantoorcomplex in Menlo Park, een stadje in Silicon Valley in Californië, met koptelefoons in hun oren en een laptop onder de arm. Zwijgend lopen ze richting de deuren van het complex, naar de klaslokalen gevuld met rijen en rijen bureaus met grote beeldschermen, gevoed door draden uit een industrieel plafond. Vlak voordat de buschauffeur de deur sluit om een nieuwe lading op te halen, is in de bus een sticker met het logo van het bedrijf te zien, in al zijn ironische eenvoud.

Een opgestoken duim. Alles is okee.

Amerika is veranderd, in het eerste jaar onder Donald Trump. De president heeft besluiten genomen, besluiten geschrapt, mensen hoop gegeven, mensen hoop ontnomen, rechters aangesteld, een FBI-directeur ontslagen. Wat kwetsbaar was, is kwetsbaarder geworden, wat machtig was machtiger. Sommige Amerikanen zijn daar blij mee, anderen niet. Normaal gesproken wordt een president daar bij de volgende verkiezingen op afgerekend. Zo werkt een democratie.

Maar werkt de democratie nog?

Hier, in Silicon Valley, hebben informatieverspreiders als Facebook, Google en Twitter de afgelopen jaren misschien wel de belangrijkste verandering van Amerika in gang gezet, een verandering die ook in de rest van de wereld merkbaar is geweest. Sociale bubbels. Alternatieve waarheden. Nepnieuws. Extreme polarisatie. Manipulatie. Meer dan ooit heeft 'microtargeting', het individualiseren van een boodschap, geleid tot een wereld waar parallelle waarheden naast elkaar kunnen blijven bestaan. In zo'n wereld is het lastig praten, zo bleek het afgelopen jaar. En dat lijkt toch een voorwaarde voor democratie.

Het gaat niet alleen over Russische robots die tijdens de verkiezingen het al verhitte land verder opstookten. Er zijn meer redenen waarom Trump de eerste Facebookpresident van Amerika wordt genoemd. Zo wist de Trumpcampagne, daarbij geholpen door Facebookmedewerkers op de burelen, met speciaal op zwarte Amerikanen of Bernie Sandersaanhangers gerichte advertenties hun gang naar de stembus te ontmoedigen. Die advertenties waren voor andere gebruikers onzichtbaar en dus kon de Clintoncampagne er niet op reageren. De tactiek had effect: in Detroit kreeg Clinton 70 duizend stemmen minder dan Obama vier jaar eerder. Clinton verloor de staat met 12 duizend stemmen verschil.

'Project Alamo'

Volgens Trumps digitale campagneleider Brad Parscale, bedenker van dit 'Project Alamo', waren Facebook, Twitter en Google 'cruciaal' om de verkiezingen te winnen. En het hoeft dus helemaal niet om grote aantallen te gaan; in Amerika worden verkiezingen beslist door kleine aantallen, op specifieke plekken.

(Het gaat niet alleen over de Verenigde Staten. In de Filippijnen maakt president Duterte dissidenten monddood met behulp van zijn trollenleger op Facebook, dat dankzij vergaande samenwerking met het regime het belangrijkste internetplatform van het land is geworden. In Myanmar speelde Facebook een belangrijke rol bij de etnische zuivering van de islamitische Rohingya door de boeddhistische bevolking.)

En dus staan we hier, in Silicon Valley, met de vraag of de twijfel ook hier begint door te dringen. Beginnen de makers zelf te beseffen dat de technologische heilstaat, hier ontsproten uit de breinen van hippies en uitvinders - doe geen kwaad, was ooit het motto van Google - ook averechtse uitwassen heeft?

Op zijn stepje komt James Hong (24) aangereden, tussen de palmbomen over de zonnige stoepen van de Stanford-campus in het hartje van het suburbia dat Silicon Valley eigenlijk is. Hij moet in het naar Bill Gates vernoemde informaticagebouw zijn, waar hij promoveert op computernetwerken. Ja, zegt hij, de zorgen worden gedeeld, onder de aankomende generatie techwerkers. 'We praten over die excessen. We zien de zwaktes van wat hier wordt gemaakt. Maar je moet het ook niet overdrijven. Sociale media zijn net als snoep: daar moet je ook niet te veel van nemen.'

Kritiek op Silicon Valley is niet van vandaag of gisteren. Al jaren wijzen intellectuelen en activisten op de gevaren van zoekmachines en sociale media, op hun privacyschendingen en utopische grootspraak en monopolistische tendensen - en op hun toverwoord, 'disruptie', de libertaire aandrang om te ontregelen en bestaande structuren kapot te maken. 'Beweeg snel en breek dingen', was het motto van Facebook.

Maar vorig jaar kwam de kritiek ineens van binnenuit. 'We hebben een monster geschapen', zei Facebooks allereerste voorzitter Sean Parker. 'Ik denk dat we gereedschappen hebben gecreëerd die het sociale weefsel van de maatschappij kapotmaken', zei Chamath Palihapitiya, een voormalig directielid van Facebook. Hij hekelde de jacht op likes, op complimenten, op zelfbevestiging. 'De kortetermijn-, door dopamine gedreven terugkoppelingen die we hebben gecreëerd, vernietigen de manier waarop de samenleving werkt. Geen beleefd discours. Geen samenwerking. Desinformatie. Wantrouwen. We staan er echt slecht voor.'

Schuldgevoel

Palihapitiya, die zijn uitspraken in november deed voor een publiek van bedrijfskundestudenten in Stanford, zei 'een geweldig schuldgevoel' te hebben, vanwege zijn medeplichtigheid, en adviseerde een 'harde breuk' met sociale media. 'Mijn oplossing is dat ik ze gewoon niet meer gebruik. Al jaren niet meer. Het heeft mijn vriendschappen onder druk gezet, maar ik wilde niet meer geprogrammeerd worden.' Zijn kinderen mogen ook geen sociale media gebruiken.

Op de conferentie Techonomy, rond diezelfde tijd in het plaatsje Half Moon Bay aan de Stille Oceaan, waar jarenlang de tech-elite het succes van de vooruitgang vierde, werd dit najaar breed gesignaleerd dat de antidemocratische effecten misschien wel groter zijn. 'Ik was verbaasd door het vitriool dat uit de discussies opsteeg', zegt organisator David Kirkpatrick. 'Ineens is duidelijk dat deze bedrijven, met meer dan twee miljard gebruikers, eigenlijk nog gewoon onvolwassen zijn. Ze hebben een nieuw wereldwijd dorpsplein gecreëerd, maar niemand weet wat dat precies betekent voor de bedrijven, de gebruikers en de regeringen die daar rondlopen.'

Vorig jaar, vlak na de verkiezingen, was Facebookbaas Mark Zuckerberg een van zijn gasten. Toen Kirkpatrick hem vroeg of Facebook de verkiezingen kon hebben beïnvloed, zei Zuckerberg dat dat een 'crazy' gedachte was. Kirkpatrick, die als journalist een lovend boek schreef over Facebook, vindt nu dat Zuckerberg veel eerder maatregelen had moeten nemen. 'Op een gegeven moment gaat naïviteit over in onverantwoordelijkheid.'

Roger McNamee, een investeerder van het eerste uur in Facebook, zit met zijn investeringsmaatschappij Elevation Partners in een bedrijvenpark tussen de bomen aan Sand Hill Road, aan de voet van de heuvels die Silicon Valley tot een vallei maken, niet ver van Stanford. Dit is de mythische plek waar het grote geld samenschoolde dat de brandstof vormde voor de techrevolutie. Hier, achter de glazen tussenwanden, in de leren fauteuils aan de notenhouten vergadertafels, werden de eerste miljoenen gestoken in Google en Facebook - toen nog gewoon geinige ideeën van jongens op gympen.

McNamee is 61, maar heeft nog steeds de lange haren van een gitarist. Hij heeft een band waarmee hij tourt en U2-zanger Bono is zijn collega bij Elevation Partners. McNamee was jarenlang de mentor van Zuckerberg en was een groot fan, zegt hij - zowel van Zuckerberg als zijn bedrijf. 'Ik gebruikte Facebook om mijn band Moonalice te promoten en wist precies hoe ik de advertentiemodules moest inschakelen om de doelgroep te bereiken. Ik kende Facebook dus vrij goed. Toen ik in april 2016 zag dat er een brede anti-Clintoncampagne op Facebook op gang kwam, ogenschijnlijk afkomstig van supporters van Bernie Sanders, zag ik dat daar iets vreemds mee aan de hand was. Het was niet organisch, niet viraal. Het was georkestreerd.'

Hij wist het nog niet, maar McNamee zag als een van de eersten de hand van de Russen in de Amerikaanse verkiezingen. En hij zag meer rare dingen. Een bedrijfje dat gegevens van Black Lives Matter-activisten van de site schraapte en aan de politie verkocht. Een xenofobische echokamer die tot de Brexit leidde. Banken en verzekeraars die Facebookgebruikers discrimineerden op basis van ras en religie. 'Ik nam contact op met Mark en met Sheryl Sandberg', zegt McNamee. 'Ze zeiden: bedankt, maar je ziet het verkeerd. We doen allerlei geweldige dingen die je niet kunt zien. Vertrouw ons nou maar.'

Principieel verkeerd

McNamee raakte ervan overtuigd dat het businessmodel van Facebook (ook eigenaar van Instagram) en Google (ook eigenaar van YouTube), van Twitter en al het andere spul, principieel verkeerd was. 'Langzaam begon het me te dagen. Sociale media verdienen geld met advertenties en daarvoor moeten ze gebruikers zo lang en zo vaak mogelijk naar de site krijgen. Het is een gevecht om aandacht en daarom werken sociale media opzettelijk verslavend. Het blijkt dat verslavingen het best werken als je hagedissenbrein wordt geprikkeld met primaire emoties zoals angst en woede. Dat is waarom de algoritmen van Facebook je vooral negatieve berichten proberen te sturen. Sensatie boven inhoud. Dat roept de meeste reacties en interactie op.'

Slecht nieuws verkopen kranten en televisie natuurlijk ook. Maar de traditionele media hebben meestal een veel breder publiek, waarvan de emoties gemiddeld nooit zo extreem zijn als die van een individu (al speelt in Amerika een zender als Fox News ook een polariserende rol). Sociale media kunnen, dankzij de volstrekt persoonlijke berichtenstroom, veel sterker op emoties inspelen. 'En dat werkt ook verslavend', zegt McNamee. 'Iedereen ziet zijn gelijk bevestigd.'

Vier maanden lang sprak hij met Facebook over zijn bevindingen. 'Ze gaven geen duimbreed toe', zegt McNamee. 'Toen ben ik met anderen gaan praten, en kwam ik uiteindelijk terecht bij senator Mark Warner, die als voorzitter van de inlichtingencommissie onderzoek deed naar de Russische bemoeienis met de verkiezingen. Dat was een van de wonderlijkste vergaderingen die ik ooit heb gehad. Alles kwam samen. En ik zag: de Russen doen dit al jaren.'

Teleurgesteld

In Facebook is hij teleurgesteld. 'Binnen de techbedrijven zelf is er nauwelijks discussie over dit soort dingen. Ze zijn het blijven ontkennen en negeren, tot eind 2017. Nog steeds zeggen ze dat ze niet verantwoordelijk zijn voor de inhoud van derden op hun platform.' Wel plaatst Facebook inmiddels waarschuwingen en correcties bij berichten die waarschijnlijk nepnieuws zijn.

Kirkpatrick houdt Zuckerberg zelf verantwoordelijk. 'Er is bij dat bedrijf geen gedisciplineerd proces van zelfreflectie. Het enige wat telt, is wat Hij denkt of vindt.'

Hoe gevaarlijk is dat gebrek aan controle, voor de democratie in Amerika? Als Trump Facebook al zo slim kon gebruiken om de cruciale kiezers naar de stembus te krijgen en andere cruciale kiezers van de stembus weg te houden, hoe goed kan Zuckerberg dat zelf dan wel niet, een man die presidentiële ambities toont? Dat gaat nooit lukken, denkt Kirkpatrick. 'Als hij zijn eigen machine voor zichzelf zou willen gebruiken, zouden toezichthouders hem daar nooit mee laten wegkomen. Pas als hij zijn machine transparanter maakt, kan hij zich verkiesbaar stellen.'

De machines waaraan we ons hebben overgeleverd moeten ook drinken. Op een hoek van een uitgestrekt bedrijventerrein in Mountain View, waar alle gebouwen eigendom van Google zijn, staat een schattig krakkemikkig gebouwtje waaruit frituurvet walmt, de Sports Page bar - gebouw 50, in Google-codetermen. Vroeger, voordat Silicon Valley Silicon Valley was, dronken hier de locals Budweiser met de Nasa-ingenieurs die verderop in de windtunnels werkten. Nu worden hele bataljons Chinezen dronken aan lange picknicktafels met pitchers speciaal bier, onder de palmbomen en terraswarmers. Op de parkeerplaats staan vrolijk gekleurde Google-fietsen. Op het volleybalveld geeft iemand set-ups aan zichzelf, en iemand anders loopt rond met een doos Cards Against Humanity, 'een gezelschapsspel voor afschuwelijke mensen'. Iemand zegt: 'Dansen? Ik heb geen idee hoe ik moet dansen!'

Als we vragen of we iets mogen vragen, valt het stil. Er wordt zenuwachtig gelachen. 'We zijn getraind om niet te antwoorden', zegt iemand met een Google-badge. Als we een foto maken, zegt een jongen dat hij recht heeft op privacy en geen toestemming geeft voor publicatie. Dit is Google, het bedrijf dat alles openbaar maakt, behalve zichzelf.

'De grote techfirma's worden alleen maar geslotener', zegt Frank Pasquale, een hoogleraar rechten aan de universiteit van Maryland, even later aan de telefoon. 'De non-disclosure afspraken zijn steeds strenger en harder geworden. Die werknemers zijn doodsbang. Niet alleen voor hun baan, ook voor juridische stappen. Niemand wil hier praten over hoe ze de wereld veranderen.'

Meer transparantie

Pasquale schreef drie jaar geleden het boek The Black Box Society, waarin hij meer inzicht in de grote techbedrijven bepleitte. Waarom krijg ik deze zoekresultaten? Waarop is mijn nieuwsstroom gebaseerd? Waarom is mijn kredietwaardigheid zo laag? Welke algoritmen zitten daar achter? Het ging hem in eerste instantie vooral om privacy- en reputatiekwesties, maar de roep om meer transparantie is met de gegroeide macht en invloed van de techbedrijven alleen maar groter geworden.

Alleen is er niemand die die roep beantwoordt, zegt Pasquale.

'Ik ging nog weleens naar Google om met ze te praten. Maar er heerst nu een complete onwil om er serieus op in te gaan. Het is belachelijk. Hoe meer verantwoordelijkheid ze krijgen, hoe minder verantwoordelijkheid ze tonen. Ze lachen erom.'

In het gareel

Vanuit Washington wordt wel meer druk uitgeoefend om de libertariërs van Silicon Valley in het gareel te krijgen. Van links tot rechts klonk het afgelopen jaar de roep om meer regulering van de techbedrijven. Zelfs Tucker Carlson, de rechtse presentator van Fox News, riep in augustus dat 'Google gereguleerd zou moeten worden als het nutsbedrijf dat het is' (hij was bang voor linkse tendensen in het bedrijf). Ook Trump zelf ageerde tijdens zijn campagne tegen de macht van de tech-tycoons, specialistische progressieve nerds die qua karakter en stijl diametraal tegenover de oppervlakkige populistische showman staan.

'Ik pleit al jaren voor regulering', zegt Pasquale. 'Breek ze in stukken. Maar nu is het te laat. Trump heeft zich ontpopt als hun ideale president, met zijn dereguleringsagenda. Hij legt ze geen strobreed in de weg, hij kijkt alleen naar de beurskoersen. Kijk naar de man die Trump heeft aangesteld om monopolies te bestrijden. Die werkte vroeger als advocaat voor Google.'

Markthal

De machines waaraan we ons hebben overgeleverd, moeten ook eten. Twitter zit in een groot gebouw in het centrum van San Francisco. Onder dat hoofdkantoor is een markthal geopend, zo'n open ruimte met een tapasbar, verantwoorde kruidenier, een wijnproefplek en een fastfoodtentje met gefermenteerde ananas-theesalade op het menu. Aan de centrale bar zitten drie jonge mannen met baarden en bier. Ze hebben het over bitcoins ('tulpenmanie!'), over de huizenprijzen ('Als je dakloos wordt, ben je deze stad kennelijk niet meer waard'), over een collega die zo slim maar slordig programmeert ('Geen idee wat hij doet, maar het werkt').

Maar over Twitter willen ze niets zeggen, natuurlijk.

'Het zal onmogelijk zijn bedrijven van transparantie of een moreel kompas te overtuigen totdat hun economische structuur wordt veranderd', zegt Danah Boyd, hoofdonderzoeker bij Microsoft en oprichter van het Data & Maatschappij Onderzoeksinstituut. 'Deze bedrijven worden impliciet en expliciet gestuurd door de logica van investeerders. En die willen gewoon geld verdienen.'

Misbruik van Facebook

Facebook meldt zich. Als antwoord op de vraag wat Facebook gaat doen aan het misbruik van Facebook, verwijst de Nederlandse woordvoerder naar de goede voornemens van Mark Zuckerberg voor 2018. 'De wereld voelt zich angstig en verdeeld, en Facebook heeft veel werk te doen - of het nou het beschermen van onze gemeenschap is tegen misbruik en haat, het verdedigen tegen inmenging door andere landen, of het bewerkstelligen dat de tijd die op Facebook wordt doorgebracht welbesteed is. Mijn persoonlijke uitdaging voor 2018 is om die belangrijke kwesties op te lossen. We maken te veel fouten.'

Een dag later blijkt Zuckerberg een plan te hebben bedacht om interacties 'betekenisvoller' te maken. Dat betekent concreet dat de nieuwsberichten van echte nieuwsmedia voortaan worden weggehouden van de gebruiker. Berichten uit de informele hoek krijgen prioriteit, berichten die worden gedeeld door familie en vrienden.

Gaat dit de democratie helpen? 'Helaas zijn die aanpassingen geen oplossing voor het onderliggende probleem', zegt Roger McNamee. 'Stel dat dit al in 2015 was doorgevoerd, dan zouden ze het perverse effect hebben gehad dat de Russische inmenging nog was versterkt. Deze veranderingen helpen niemand verder, ook Facebook niet.'

De aanpassing van vorige week leidde tot een daling van de beurskoers: de angst is dat Facebookgebruikers hun tijd elders gaan doorbrengen. Zuckerberg verwacht dat ook, maar zei dat de verandering 'op lange termijn ook goed is voor onze business'.

McNamee denkt dat échte veranderingen alleen door gebruikers kunnen worden afgedwongen. Door te stoppen met gebruiken. 'Dat kost wel een generatie, vrees ik. Ik hoop dat het nieuwe er op een gegeven moment af gaat. Dat mensen hun gemeenschapszin en informatiebehoefte weer gaan scheiden.'

James Hong, de promovendus op Stanford, vindt de problemen van sociale media 'technologisch eigenlijk niet zo interessant'. Een bubbel van het eigen gelijk? Facebook zou zijn Newsfeed zo kunnen aanpassen dat je als gebruiker ook berichten krijgt die je eigen gelijk juist niet bevestigen. 'Ze doen alsof die algoritmen een soort onvermijdelijke optimalisatie zijn, maar dat is natuurlijk onzin. Ze zijn alleen geoptimaliseerd naar advertentie-inkomsten.'

Nog beter, zegt Hong, zou het zijn als gebruikers zelf hun informatiestromen konden aanpassen. 'Geef mensen de keuze. Laat ze zelf voor meer of minder nieuws kiezen. Laat ze zelf klooien met de instellingen. Dat is allemaal technisch allang mogelijk. Het is vooral de vraag of de techbedrijven de gebruikers die macht en dat inzicht willen geven.'

'Zenders'

Nu zijn het vooral de 'zenders' die hulpmiddelen van Facebook krijgen om hun boodschap naar de juiste mensen te sturen. Die aanpak-op-maat, waarmee de Trumpcampagne in 2016 zwarte Amerikanen en Sanders-stemmers van de stembussen weg wist te houden, is bij uitstek geschikt voor een gefragmenteerde, inconsequente, liegende en zichzelf tegensprekende politicus als Trump. Hij heeft voor elk wat wils. Sociale media vormen geen dorpsplein, maar een labyrint van steegjes waarin iedereen zijn eigen roddels in zijn oor krijgt gefluisterd.

De mensen die daar in die steegjes boodschappen ontvangen, moeten maar afwachten wat ze krijgen. Terwijl de vrijheid om een mening te uiten tamelijk onbegrensd is, wordt de vrijheid om een mening te horen wel beperkt - of in elk geval gemanipuleerd.

Waardoor precies? Door algoritmen die hier in Silicon Valley worden bedacht. Maar de machines waaraan we ons hebben overgeleverd, zeggen niets en nemen nog een biertje. Op naar de volgende verkiezingen.

Media over één jaar Trump
Donald Trump is een jaar president van de VS, aanleiding voor terugblikken door media en columnisten. Was het wel zo erg als velen vreesden?

Alle dagen in het nieuws
Na zijn inauguratie op 20 januari 2017 heeft Donald Trump op alle mogelijke manieren het beeld bepaald. Scroll hier door de opvallendste beelden.

Raad Trumps cijfers
Een jaar is Donald Trump nu president van Amerika. Hoeveel daalden zijn waarderingscijfers, hoeveel illegalen zette hij uit en hoeveel gingen de belastingen omlaag? Raad het zelf, in deze quiz. 

Trumpfilter
Nieuws over Donald Trump: we kunnen ons voorstellen dat het nogal overdadig overkomt. Daarom verdelen we het in verschillende categorieën. Wat is echt belangrijk, wat eigenlijk gewoon business as usual en wat is vooral afleiding?

Trump zou alles anders gaan doen, wat is daarvan terechtgekomen in zijn eerste jaar?
Amerika-correspondent Michael Persson maakt de balans op.

Beoordeel Trump niet alleen op zijn uiterlijk vertoon, zegt buitenlandanalist Ian Brzezinski. 'Hij wil alles anders doen. Maar kijk eens hoe hij uiteindelijk de Navo steunt.'

Kellyanne Conway is altijd bereid voor Trump in de bres te springen. En ze zit nog steeds in het Witte Huis, ergens. Een profiel.

Loes Reijmer duikt in het taalgebruik van Trump op Twitter, en ontdekt dat dit eigenlijk best aardig is, op een bepaalde manier.

Trump maakt ook op het gebied van de rechtspraak haast met het afbreken van de erfenis van Obama. Hij schuift in hoog tempo door en door conservatieve rechters naar voren.