Advocaat-generaal adviseert Hoge Raad: laat straf Albert Heringa, die moeder bij zelfdoding hielp, in stand

Vluchten uit een gevangenis is niet strafbaar, maar iemand hierbij helpen is dat wel. Moord op jezelf is niet strafbaar – ook een mislukte poging tot zelfmoord is dat niet – maar hulp bij zelfdoding is dat wel. Het zijn voor zover bekend de enige voorbeelden waarbij het feit zelf niet tot vervolging leidt, maar de ondersteuning ervan wel.

‘Hij die opzettelijk een ander bij zelfdoding behulpzaam is of hem de middelen daartoe verschaft, wordt – indien de zelfdoding volgt – gestraft met een gevangenisstraf van ten hoogste drie jaren of geldboete van de vierde categorie’, luidt artikel 294 lid 2 van het wetboek van strafrecht.

Vandaag doet het gerechthof in Den Bosch uitspraak tegen Albert Heringa, inmiddels 76, die tien jaar geleden zijn 99-jarige (stief)moeder in Ermelo hielp bij haar wens om te sterven. Het wordt de vierde rechterlijke uitspraak in een al jaren voortslepende rechtszaak, die draait om leven en dood en het dunne lijntje tussen wat wel en niet mag.

Zijn moeder was ‘klaar met het leven’, maar de huisarts wilde niet meewerken aan euthanasie – daarvoor was ze in de ogen van de arts niet doodziek genoeg in de zin van ‘uitzichtloos en ondraaglijk lijden’. Heringa ontdekte dat ‘Moek’ medicijnen aan het verzamelen was om het zelf te doen en vreesde dat het daarmee niet zou lukken.

Hij hielp haar aan de benodigde middelen – uit zijn tijd in Afrika had hij nog wat malariapillen over. Op 7 juni 2008 mengde hij zo’n 130 malaria-, slaap- en antibraakpillen door de vla. Zijn moeder lepelde de dodelijke vla zelf op en dronk ook een glas Martini, waarna ze vredig stierf.

De laatste wens van Moek

Daar had geen haan naar gekraaid als Heringa de dood van zijn moeder niet had laten filmen. Bijna twee jaar later, op 8 februari 2010, werd de indrukwekkende documentaire De laatste wens van Moek op televisie uitgezonden.

Daarmee werd niet alleen de publieke discussie aangewakkerd over de (on)mogelijkheid om zelf op een menswaardige manier een einde aan het leven te maken. Maar voelde ook het Openbaar Ministerie (OM) zich genoodzaakt om in actie te komen. Want hulp bij zelfdoding is alleen voorbehouden aan een arts, onder strikte voorwaarden van de euthanasiewetgeving.

Twee weken na de tv-uitzending werd Heringa verhoord. Daarna duurde het nog tot december 2012, dus bijna drie jaar later, dat het OM besloot om hem te vervolgen. Niet alleen de aanklagers worstelden met de zaak, ook de rechters, zo blijkt uit de rechterlijke uitspraken.

In de jarenlange rechtsgang waren ook twee andere artikelen uit het wetboek van strafrecht van belang: artikel 9a (een rechter kan ‘in verband met de geringe ernst van het feit, de persoonlijkheid van de dader of de omstandigheden waarin het feit is begaan’ bepalen dat geen straf wordt opgelegd) en artikel 40 (‘niet strafbaar is hij die een feit begaat waartoe hij door overmacht is gedwongen’).

In oktober 2013 oordeelde de rechtbank in Zutphen dat Heringa schuldig was aan hulp bij zelfdoding, maar legde hem geen straf op (artikel 9a). In mei 2015 vond het gerechtshof in Arnhem het feit niet strafbaar (artikel 40) en ontsloeg hem van alle rechtsvervolging. Het OM ging in cassatie.

In november 2016 vond de advocaat-generaal in zijn advies aan de Hoge Raad dat inderdaad sprake was van overmacht en dat de cassatie dus verworpen moest worden. De Hoge Raad, die meestal het advies overneemt, oordeelde in maart 2017 echter dat een beroep op overmacht slechts in uitzonderlijke gevallen kan worden ingeroepen. Het arrest van het Hof in Arnhem was 'onvoldoende gemotiveerd’, aldus het hoogste rechtscollege, en dus moest de zaak over bij het Hof in Den Bosch.

Morele spagaat

Willem Anker, één van de advocaten van Heringa, herhaalde in zijn pleidooi voor het Bossche gerechtshof dat zijn cliënt ‘in een spagaat zat’ en onderhevig was aan ‘een conflict van plichten’. Enerzijds kende hij de wettelijke plicht dat hij als niet-arts zijn moeder geen hulp mocht bieden om een einde aan haar leven te maken, anderzijds voelde hij ‘de morele plicht om haar te helpen bij een waardige, humane en pijnloze dood’. Heringa heeft dan wel de wet (artikel 294) overtreden, maar deed dat uit overmacht of een noodsituatie (artikel 40).

Naast Anker voerden nog twee andere advocaten juridische verweren (over psychische overmacht, verontschuldigbare noodtoestand en schending van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens). 

Ook het Openbaar Ministerie is niet blind voor de spagaat waarin Heringa zat. In alle rechtszaken onderstreepten de aanklagers de goede bedoelingen van de verdachte en de integriteit van zijn motieven. ‘Geconfronteerd met de indringende wens van een hoogbejaarde vrouw van 99 jaar die niet nog ouder wilde worden, heeft hij haar begeleid en geholpen met haar zelfdoding’, aldus het OM voor het Hof in Arnhem in 2015. ‘Hij heeft daarbij gehandeld vanuit compassie, vanuit naastenliefde. Hij heeft gehandeld vanuit integere motieven en met goede bedoelingen.’

Maar het mag niet, zo herhaalde de advocaat-generaal eerder voor het Hof in Den Bosch, en eiste een voorwaardelijke celstraf van drie maanden. ‘Wij mogen niet uit het oog verliezen dat het hier gaat om het hoogste rechtsgoed dat wij kennen: de bescherming van het leven’, aldus het OM. ‘Het moet duidelijk zijn en blijven dat het ontnemen van dit leven aan iemand exclusief is voorbehouden aan artsen en in de wet is gereguleerd op de meest zorgvuldige en transparante wijze die wij op dit moment kennen. Niet-deskundige personen, zoals verdachte, moeten daarvan doordrongen blijven.’

De Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (afgekort NVVE, want vóór de euthasiewetgeving stond de laatste E voor euthanasie) staat pal achter Heringa en bood hem tijdens de zitting voor het Hof in Den Bosch duizenden steunbetuigingen aan die waren verzameld. ‘Hulp bij zelfdoding door familieleden en andere naasten komt geregeld voor – in het diepste geheim omdat het strafbaar is’, aldus NVVE-directeur Agnes Wolbert. 

Wat de zaak extra schrijnend maakt, is dat de praktijk van euthanasie inmiddels is voortgeschreden en Heringa anno 2018 waarschijnlijk niet eens in deze ‘noodsituatie’ terecht was gekomen om zijn moeder te helpen bij haar suïcide. Want ook bij een combinatie van ouderdomsklachten, ook wel ‘voltooid leven’ genoemd, zijn steeds meer artsen tegenwoordig bereid om euthanasie te verlenen.

De reikwijdte van de euthanasiewet is opgerekt. Maar die praktijk brengt ook nieuwe dilemma’s voort. Wat wel of niet strafbaar is, blijft onduidelijk en juridisch omstreden.

Artsenorganisatie KNMG zorgde in 2011 voor een doorbraak door duidelijk te maken dat niet alleen patiënten met kanker of een andere dodelijke ziekte in aanmerking kunnen komen voor euthanasie. Ook eenzaamheid, verlies van autonomie, functieverlies en algemene kwetsbaarheid - kortweg aangeduid als een stapeling van ouderdomsklachten - kunnen ‘uitzichtloos en ondraaglijk lijden’ veroorzaken.

Daarnaast heeft de NVVE (167 duizend leden) de Levenseindekliniek opgezet, waar mensen terecht kunnen die door hun huisarts zijn geweigerd. Heringa's moeder zou tegenwoordig waarschijnlijk wel met succes een andere arts voor euthanasie hebben gevonden. Want ook geestelijk lijden wordt in brede kring aanvaard als criterium voor euthanasie. D66 wil dat formeel verankeren in nieuwe wetgeving naast de bestaande euthanasiewet (uit 2002), maar moet in de huidige coalitie even pas op de plaats maken.

Praten over zelfdoding kan bij hulp- en preventielijn 0900-0113 (113.nl).

D66 en ChristenUnie botsen over ‘voltooid leven’: Pia Dijkstra wil tempo, Segers waarschuwt juist voor haast
De oproep van D66-Kamerlid Pia Dijkstra om haast te maken met onderzoek naar 'voltooid leven' stuit op verzet van ChristenUnie-leider Gert-Jan Segers. 'Haast is het laatste wat we hier moeten betrachten', stelt Segers.

Hoe voltooid leven tot splijtzwam van de formatie uitgroeide
Niet het klimaat, niet de arbeidsmarkt, niet het belastingstelsel: de grootste hobbel bij de formatie is stervenshulp bij voltooid leven. Hoe kon een onderwerp dat slechts een kleine groep raakt zo groot worden? (+)

Kamer twijfelt: stervenshulp vanaf 75ste?https://www.volkskrant.nl/binnenland/hoe-voltooid-leven-tot-splijtzwam-van-de-formatie-uitgroeide~a4505268/Als er stervenshulp wordt geboden bij 'voltooid leven', moet dat dan voor iedereen mogelijk zijn?

Opinie: Waarom een wet voltooid leven er niet moet komen
Een voltooid-levenwet is het meest riskant voor mensen aan de onderkant van de samenleving, die zwakker, armer en minder verbaal begaafd zijn dan Pia en Alexander.