Het eerste wat Enver Hasanbasic elke ochtend doet, is de deur openen en ruiken. 'Als er noorderwind staat, hebben we geluk', zegt hij. 'Dan waait de rook richting het centrum. Maar als er een zuiderwind is, of nog erger: als het windstil is, dan moeten we binnenblijven. Dan kunnen we buiten niet ademen.'

De achtertuin van Enver Hasanbasic ligt in een van de meest vervuilde wijken van het meest vervuilde land van Europa: Bosnië-Herzegovina. Zijn perceel grenst direct aan een gigantisch fabrieksterrein van ArcelorMittal, 's werelds grootste staalbedrijf en sinds 2004 eigenaar van de Željezara-staalfabriek in Zenica. Sinds dat jaar hoort Hasanbasic vanuit zijn slaapkamerraam een continu gesteun en gepiep van draaiende machines. Zet hij zijn raam open, dan ruikt zijn huis alsof het vlak achter een veertig jaar oude vrachtwagen uit Wit-Rusland staat waarvan de motor draait.

De wijk Tetevo

Bosnië-Herzegovina is een land waar schoorstenen nog echt een functie hebben. De combinatie van armoede en stevig geprijsd Russisch gas zorgt er in de winter voor dat veel bewoners kolen branden om warm te blijven. Tel daar de vele oude dieselauto's en de uitgebreide zware industrie bij op - negen van de tien meest vervuilende kolenfabrieken van Europa staan op de Balkan, waarvan drie in Bosnië - en ziedaar: het Europese land met de meeste luchtverontreiniging. Bosnië-Herzegovina staat in de topvijf van landen met de meeste doden als gevolg van luchtvervuiling ter wereld, aldus cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie, met alleen landen als Noord-Korea voor zich. Jaarlijks besteedt Bosnië 21,5 procent van het bruto binnenlands product (bbp) aan de gevolgen daarvan.

Voor inwoners van de hoofdstad Sarajevo betekent dit dat er dagen zijn waarop ze hun huizen niet kunnen verlaten - vorige winter sloten basisscholen al een week voor de Kerstvakantie hun deuren opdat kinderen niet onnodig door de smog naar school hoefden te lopen - maar de situatie is vooral schrijnend in industriesteden als Zenica. En dan vooral in deze wijk, Tetevo: een serie armoedige betonnen huisjes die zich letterlijk onder de rook van de gigantische staalfabriek bevinden. De wijk van Enver Hasanbasic.

'De zoon van de buren rechts heeft kanker in zijn maag, daar hebben ze astma. Bij die buren zijn ook twee kankergevallen', wijst hij om zich heen. 'De dood woont hier in bijna ieder huisje op de heuvel.'

Bosnië-Herzegovina kende u als oorlogstoneel en prachtig landschap, maar het blijkt ook een zwaar vervuild land te zijn. Correspondent Jarl van der Ploeg bezocht Zenica, de 'meest vervuilde stad van Europa'. Hoofdredacteur Philippe Remarque raadt u vandaag zijn mooie verhaal aan over de grote staalfabriek van Arcelor Mittal. De omwonenden lijden ernstige schade aan hun gezondheid.

Kanker

Veel van die kankergevallen zijn toe te schrijven aan luchtverontreiniging, zegt Zlatan Alibegovic, president van het Eko foruma Zenica. Dat is een lokale milieugroepering die via onderzoeken en rechtszaken tegen onder andere de federale overheid en het ministerie van Milieu verbetering probeert af te dwingen. Het gaat volgens hen vooral om kanker aan de luchtwegen, zoals long- of keelkanker, of om kanker aan organen van het spijsverteringsstelsel, zoals maag- of darmkanker.

'Hoewel we iedereen adviseren niets uit eigen tuin te eten of eieren van eigen kippen te bakken, doet vrijwel iedereen dat uit geldgebrek toch', zegt Alibegovic. Hij wijst naar een moestuin, waar het groen van de blaadjes grijs is uitgeslagen door wat er uit de lucht op neerdwarrelt. 'Ook verhuizen is voor vrijwel niemand een financieel haalbare optie.'

Robotstem

Bijvoorbeeld voor Mirsad Selimovic (63), de eigenaar van de moestuin, die een paar jaar geleden wakker werd met een gek gevoel in zijn keel, alsof hij de avond ervoor uitbundig had gezongen. Het bleek kanker, waarna de dokters via een gat in zijn hals alle besmette delen wegsneden. Praten gaat sindsdien alleen via een apparaatje. Maar liever niet te veel, zegt hij, want de batterij kost omgerekend 50 euro en dat drukt zwaar op zijn pensioen van 326 euro per maand. Van zijn oude werkgever, de staalfabriek naast zijn huis, krijgt hij geen extra vergoeding.

'Sterker nog: ze heb-ben nooit meer con-tact met mij op-ge-no-men', klinkt een staccato robotstem uit het machientje dat Selimovic bij het gat in zijn hals houdt. 'Maar voor mij er is geen twij-fel: mijn ziek-te komt door de fa-briek. Het lief-ste zou ik hier weg-gaan. Sa-men met mijn kin-de-ren ver weg bij de fa-briek. Maar we heb-ben geen geld.'

Selimovic stopt met praten om een diepe teug lucht te nemen. Bij het uitademen stijgt er een slijmerig gebubbel op vanuit de diepte. Met een zakdoekje dept hij wat nattigheid weg bij het gat in zijn hals.

Selimovic zit naast Fadil Bavramovic (75) en Serif Sisic (78). Behalve hun wijk Tetevo en hun ex-werkgever ArcelorMittal delen de drie lotgenoten ook hetzelfde type kanker - alle drie hebben ze een identiek gat in hun keel. 'We ne-men geen stap-pen om-dat we daar geen geld voor heb-ben', zegt Bavramovic, wiens staccato robotstem net zo klinkt als die van Selimovic.

Terwijl de twee vertellen, blijft Sicic stil. Zijn praatapparaatje ging een paar maanden geleden stuk en de kosten van een nieuwe, ongeveer 800 euro, kan hij niet opbrengen.

Hoewel alle buurtgenoten beseffen dat de luchtvervuiling door meer komt dan de fabriek alleen, ruikt, ziet en voelt ieder van hen dat de luchtkwaliteit in Zenica niet beter is geworden sinds de komst van ArcelorMittal. Dat bedrijf kocht de 125 jaar oude Željezara-staalfabriek in 2004 nadat die in de Bosnische oorlog in onbruik was geraakt. Tijdens dezelfde privatiseringsgolf kocht ArcelorMittal ook een aantal andere fabrieken, waardoor het inmiddels de grootste exporteur van Bosnië is.

Beloften negeren

Op de staalmarkt bestaat een enorme overcapaciteit, doordat vooral in China veel nieuwe staalfabrieken zijn gebouwd. Wereldwijd bedraagt de capaciteit 2,4 miljard ton, terwijl er maar 1,6 miljard ton nodig is. Dat betekent dat staalbedrijven continu op zoek zijn naar landen waar ze hun kosten kunnen drukken.

Zoals Bosnië-Herzegovina, zegt Alibegovic van Ekoforuma. Een land waar minder strenge regels gelden dan in de EU, wat zich volgens hem uit in de enorme hoeveelheid luchtvervuiling en fijnstof die in de wolken boven Zenica zweven. Zo ligt de maximale uitstoot van bijvoorbeeld zwaveldioxide (SO2), een gas dat vrijkomt bij het verbranden van kolen, binnen de EU op maximaal 125 microgram per kubieke meter. Dat maximum mag hoogstens drie dagen per jaar worden overschreden. Uit onderzoek van de plaatselijke universiteit blijkt dat die limiet in Zenica, een stad die niet in de EU ligt, tussen 2011 en 2016 gemiddeld 189 dagen werd overschreden. In 2014 was de uitstoot zelfs 252 dagen hoger dan 125 mg, met in de winter een niveau van rond de 1.000 mg.

Bovendien negeert de fabriek de eigen, bij aankoop gedane beloften om verbeteringen door te voeren, structureel, zegt Alibegovic. Het gaat volgens hem onder meer om nooit geplaatste filters op schoorstenen en een secundaire ontstoffingsinstallatie in de oxystaaloven (BOF) - een installatie die zoveel fijnstof tegenhoudt dat hij in de EU verplicht is.

In de tang

ArcelorMittal kent de door Eko foruma aangehaalde onderzoeken niet. Volgens het bedrijf, dat naar eigen zeggen nauw samenwerkt met de officiële instanties, zijn de hoge SO2-waarden in Zenica vooral toe te schrijven aan de verouderde centrale stadsverwarming. Die wordt weliswaar vanuit de fabriek draaiend gehouden, maar ArcelorMittal doet dat als gunst aan de stad en haar inwoners, aldus het bedrijf. ArcelorMittal benadrukt bovendien dat het de afgelopen dertien jaar 50 miljoen euro heeft geïnvesteerd in milieuvriendelijke maatregelen in en rondom de fabriek, die bij aankoop sterk verwaarloosd was. Ook ligt er een plan klaar om de komende zestien maanden een aantal extra filters te installeren en zal de beloofde ontstoffingsinstallatie in de BOF er begin 2019 alsnog komen, zegt het bedrijf. Dat die niet eerder is geplaatst, komt volgens ArcelorMittal door het faillissement van een onderaannemer.

Ook benadrukt ArcelorMittal dat het sinds 2004 voor meer dan 1 miljoen euro ruim 280 gemeenschapsprojecten heeft gesteund in Zenica. Tevens is het bedrijf verantwoordelijk voor meer dan 2 procent van het Bosnische bbp en houdt het 10 duizend mensen aan werk.

Volgens Alibegovic bewijzen die cijfers echter vooral dat ArcelorMittal de stadsbestuurders in de tang heeft, zoals ook elders in Bosnië grote bedrijven de facto de dienst uitmaken. De zware industrie is een van de belangrijkste pijlers van de Bosnische economie. Zo liggen er, ondanks de enorme problemen met de luchtverontreiniging, plannen van Chinese investeerders om de komende jaren verspreid over het land vier kolencentrales bij te bouwen.

'Er is een enorme angstcultuur tegenover de fabriek', zegt Alibegovic. 'Mensen durven zich niet uit te spreken omdat ze afhankelijk zijn. Ze kunnen het zich niet veroorloven te worden ontslagen, of ze zijn bang dat hun man, broer, neef of vader wordt ontslagen.'

'En wat zou een rechts-zaak nu he-le-maal uit-rich-ten?', voegt ex-fabrieksarbeider Bavramovic toe. 'De fa-briek speelt hand-je-klap met de over-heid. De een houdt de hand bo-ven het hoofd van de an-der. Ik weet dat ik niets te win-nen heb, hoog-stens nog meer te ver-lie-zen.'

Hij hoest, rochelt en vervolgt: 'Er wordt te veel geld ver-diend om re-ke-ning te hou-den met een groep dom-me, zie-ke bur-gers zo-als wij.'

Reactie

ArcelorMittal geeft toe dat de zwarte substantie in de tuin van Hasanbasic visueel onaantrekkelijk is, maar dat het onwaarschijnlijk is dat het ademhalingsproblemen veroorzaakt. De koolstof- en ijzerstofdeeltjes zijn volgens de staalgigant te zwaar om te worden ingeademd. Ook is het volgens ArcelorMittal niet bewezen dat de fabriek iets te maken heeft met de vele gezondheidsproblemen en kankergevallen in Zenica.

Rechtszaak

Alleen de buurman van de drie mannen met keelkanker, Enver Hasanbasic, de man met een van de smerigste achtertuinen ter wereld, besloot vorig jaar al zijn geld bij elkaar te schrapen en een rechtszaak aan te spannen tegen ArcelorMittal. Hij eist een financiële compensatie, al verwacht hij weinig van de uitkomst.

'Ik heb de gewoonte elk halfjaar mijn dakgoot schoon te maken, en gisteren was het zover', zegt hij met een gebaar naar een fikse afwasteil, die voor driekwart gevuld is met een zwarte substantie - iets wat nog het lijkt meest lijkt op een mengsel van versgemalen peper en glitters. Hasanbasic pakt een magneet en zwaait ermee boven de afwasteil, waarop de hele inhoud in beweging komt. 'Zie je hoeveel metaal er in het vuil zit? Zie je dat? Dit ademen wij dus elke dag in, tot we dood zijn.'

'Het is 2018', zegt Hasanbasic. 'Iedereen heeft internet en Bosnië onderhandelt met de EU over toetreding. Maar ondertussen sta ik in mijn eigen tuin en kan ik niet ademen. We voelen ons vernederd. We worden vergiftigd door een fabriek.'

Dit is het uitzicht over Zenica, een van de meest vervuilde steden van het meest vervuilde land van Europa: Bosnië-Herzegovina. Hier is de lucht zo verontreinigd, dat je er soms niet kunt ademen. Fotograaf Nicola Colin nam er een kijkje.