Gaat Duitsland vandaag de Armeense genocide erkennen?
Het Duitse parlement stemt donderdag over de vraag of het de Armeense genocide erkent. Vorig jaar schreven de Groenen en fracties van de regeringspartijen CDU en SPD een resolutie waarin ze pleiten voor officiële erkenning van de volkerenmoord. Voor Angela Merkel komt de stemming bijzonder ongelegen: de vluchtelingenovereenkomst tussen de EU en Turkije is nog altijd broos, evenals de banden tussen Berlijn en Ankara.
De netelige affaire rondom de Erdogan-satire van cabaretier Jan Böhmermann is nog niet voorbij, of op weg van de Duits-Turkse betrekkingen doemt een nieuwe beer op. Want, zo waarschuwde de Turkse president Erdogan dinsdag per telefoon: 'Als Duitsland in deze val trapt, kan dat de Turkse verhouding tot Duitsland verslechteren.'
Erdogans dreigement was het sluitstuk van een drietrapsraket. Maandag brachten de nieuwe Turkse premier Binali Yilderim en de persvoorlichter van de Turkse regering al boodschappen gelijke strekking over.
Volgens Erdogan zouden bijna alle drie miljoen Turkse Duitsers het oneens zijn met het besluit om de verdrijving en het vermoorden van 1,5 miljoen Armenen en andere christelijke minderheden in 1915-1916 aan te duiden als genocide. De Ottomaanse machthebbers verdachten de minderheden in het Zuidoosten van hun rijk ervan er van te collaboreren met de vijand: het aangrenzende tsaristische Rusland.
Inderdaad kregen Duitse volksvertegenwoordigers, vooral die met Turkse wortels, volgens Der Spiegel 'duizenden dreigmails' van Duitse Turken. Ze werden uitgemaakt voor 'verraders' wier lot vergelijkbaar zou zijn met dat van Hrant Dink, de Armeense journalist die in 2007 in Istanbul werd doodgeschoten.
Vergif
Vijfhonderd Turkse organisaties in Duitsland, van de extremistische Grijze wolven tot gematigde culturele verenigingen, schreven samen een brief waarin ze de volkerenmoord-resolutie als vergif bestempelden.
Precies dit scenario vreesden Angela Merkel en haar minister van Buitenlandse Zaken Frank-Walter Steinmeier toen ze de door hun eigen parlementsfracties opgestelde resolutie in januari 2015 voor het eerst lazen.
Voluit heet de resolutie 'Herinnering aan en gedenken van de volkerenmoord op de Armenen en andere christelijke minderheden in de jaren 1915 en 1916.' Een titel die aan duidelijkheid niets te wensen over laat.
Duitsland neemt in de resolutie zelf een deel van de verantwoordelijkheid op zich. Het Duitse Keizerrijk en het Ottomaanse Rijk waren in de Eerste Wereldoorlog militaire bondgenoten en uit historisch onderzoek is gebleken dat de regering op de hoogte was van de verschrikkingen.
Duitsland neemt in de resolutie zelf een deel van de verantwoordelijkheid op zich
Opgelucht
Bang voor een bekoeling van de band met Istanbul, op dat moment onhandig vanwege de strijd tegen IS, kreeg Merkel het parlement vorig jaar zo ver om niet over de resolutie te stemmen.
Het vijf pagina's tellende document belandde in een lade en de regering haalde opgelucht adem - niet wetend dat de verhoudingen met Turkije een ruim jaar later drastisch zouden zijn verslechterd.
Als de Bondsdag toen door de zure appel had doorgebeten, waren de politieke repercussies van het erkennen van de volkenmoord waarschijnlijk kleiner geweest.
Tot de voorzitter van de Groenen, Cem Özdemir, het daar in april van dit jaar weer uithaalde en op de agenda zette. Özdemir (50) is de zoon van Turkse gastarbeiders. In Turkije wordt hij al bekritiseerd sinds hij als jonge man de Turkse dienstplicht weigerde. Hij waarschuwt al jaren voor de bekende 'lange arm' van Erdogan en wil dat de Armeense genocide zowel in Turkije als in Duitsland op scholen onderwezen wordt.
Signaal
Merkel en Steinmeier zijn niet aanwezig bij de stemming, vice-kanselier Gabriel evenmin. Officieel omdat ze andere afspraken hebben, maar waarschijnlijk als signaal aan Erdogan dat hij een erkenning van de genocide toch vooral niet te zwaar moet opnemen.
De verwachting is dat de resolutie vandaag met ruime meerderheid wordt aangenomen. Toch is het spannend, omdat het ernaar uitziet dat een flink aantal sociaaldemocraten tegen zal stemmen. Zij vinden de resolutie op dit moment onnodige olie op het vuur van de Duits-Turkse betrekkingen.
En hoe meer sociaaldemocratische tegenstemmen, des te groter de kans dat de kwestie een nieuwe scheur in de Grote Coalitie van Merkel teweeg brengt.
Sociaaldemocraten vinden de resolutie op dit moment onnodige olie op het vuur
Reactie Turkije
Op hoge toon heeft Turkije gedreigd met maatregelen tegen Duitsland als het parlement in Berlijn vandaag de Armeense genocide erkent. Nederlandse Turkije-kenners verwachten echter dat het zo'n vaart niet zal lopen.
'De honden blaffen, maar de karavaan trekt verder,' zegt Joost Lagendijk, voormalig Turkije-rapporteur van het Europese Parlement en nu als wetenschapper en publicist werkzaam in Istanbul. De Turkse president Recep Tayyip Endorgan waarschuwde Duitsland voor verslechtering van de diplomatieke, economische, politieke en militaire betrekkingen. 'Dat gaat niet gebeuren', zegt Lagendijk. Hooguit trekt Turkije tijdelijk zijn ambassadeur terug uit Berlijn. Dat overkwam Oostenrijk toen het parlement in Wenen in 2014 besloot de Armeense genocide te erkennen.
'Het is een rituele dans,' zegt Lily Sprangers, als Turkije-deskundige verbonden aan de Universiteit van Leiden. 'De harde taal van Erdogan, gericht aan het buitenland, is in feite bedoeld voor binnenlands gebruik.'
Lagendijk en Sprangers wijzen erop dat de door Erdogan gevreesde stap in Duitsland in Ankara meer indruk zal maken dan de erkenning van de genocide in kleine landen als Nederland, Zwitserland en Oostenrijk. 'Vandaar dat de Turken nu zwaar verbaal geschut inzetten,' zegt Lagendijk. 'Maar er gaapt een kloof tussen woorden en daden'.
Hij en Sprangers beklemtonen dat Duitsland verreweg de grootste handelspartner van Turkije is. Ook herbergt het land de meeste inwoners van Turkse afkomst. Juist daarom, stellen zij, zullen de Turken hun felle retoriek niet in daadwerkelijke stappen omzetten. Sprangers: 'Turkije heeft er ook geen belang bij de relatie met het belangrijkste Europese NAVO-land op het spel te zetten, nu het op gespannen voet staat met Rusland.' De grootste NAVO-bondgenoot, de VS, heeft zich overigens onthouden van de term genocide inzake de massamoord op circa een miljoen Armeniërs in 1915.
De erkenning van de genocide door de Tweede Kamer dateert van 2004. De Kamer nam unaniem een motie van de ChristenUnie aan. Net als in andere Europese landen had de Armeense gemeenschap er sterk op aangedrongen. Volgens het CU-Kamerlid Joël Voordewind leidde de beslissing niet tot enige sanctie van Turkse zijde.
Vorig jaar, 100 jaar na de genocide, diende Voordewind nog een motie in waarin de regering gevraagd wordt Turkije aan te sporen deze te erkennen. Ook zou Turkije met Armenië moeten streven naar verzoening, volgens de motie die alleen door de PVV en de tweemansfractie Kuzu/Öztürk niet werd gesteund.
'Toch zal regering de oproep niet volgen,' zegt Sprangers. 'Het zou een kansloze missie zijn. De positie van Turkije in deze kwestie is de afgelopen jaren verhard.'
Theo Koelé