Hoe de strijd om de kijker uitmondde in een onwaarheid over blauwe plekken in het verpleeghuis

Het is woensdag 18 april als dagblad Trouw op de voor­pagina kopt: ‘In De Leeuwenhoek krijgen ­ouderen soms een klap’. De mishandelingen in een van de Rotterdamse verzorgingshuizen van Humanitas lopen uiteen van verbale agressie (schreeuwen en uitschelden) tot daadwerkelijk fysiek geweld (blauwe plekken), schrijft de krant. Het verhaal is tot stand gekomen op basis van documenten en de getuigenis van een klokkenluider.

Het nieuws leidt tot woede en verontwaardiging en dwingt velen tot de vraag: kunnen we onze ouderen nog wel met goed fatsoen in een verpleeg­huis onderbrengen?

In Rotterdam vraagt Leefbaar een debat aan. ‘We zijn geschokt. Ouderen moeten in een verpleeghuis veilig en waardig worden verzorgd’, zegt raadslid Michel van Elck. Ook de Tweede Kamer wil van minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid weten of ouderen nog wel veilig zijn. VVD-Kamerlid Sophie Hermans zegt dat ze geschrokken is. PvdA-Kamerlid Sharon Dijksma suggereert dat de ­bestuursvoorzitter van de zorgorganisatie Gijsbert van Herk beter kan vertrekken.

Maar vijf maanden later concludeert de Inspectie Gezondheidszorg na een onderzoek naar Humanitas, dat er mede op verzoek van minister De Jonge versneld kwam, dat er van structurele ouderenmishandeling geen sprake is in De Leeuwenhoek. Het verpleeghuis krijgt wel – net als in 2016 – een aanwijzing, vanwege ­tekortschietende zorg: er is te weinig personeel en dat is niet toegerust op de zware doelgroep in het verpleeg­huis. Maar bij het incident waarover Trouw schrijft, is er geen sprake van oudermishandeling, schrijft de inspectie. ‘Na onderzoek bleek er geen sprake van geweld in de zorgrelatie of een calamiteit.’

Het betreffende rapport over het incident is niet ter inzage, vanwege de privacy van de betrokkenen. Rest de moeilijke vraag: wie heeft er nou gelijk?

Hugo Borst en Adelheid Roosen

Bert Janssens, tot 1 januari 2018 directeur van de omroep Human, was pijnlijk verrast toen hij op 18 april de publicatie over ouderenmishandeling onder ogen kreeg. Het komt op hem als vooropgezet over. Een dag later staat namelijk de eerste aflevering gepland van een vierdelig tv-documentaire van zijn omroep over De Leeuwenhoek.

Sinds begin 2017 heeft de omroep gewerkt aan een reeks met televisiepersoonlijkheid Hugo Borst en theatermaker Adelheid Roosen, beiden met ervaring als mantelzorger van een moeder met alzheimer. Borst en Roosen hebben vijf weken lang op de eerste etage, een gesloten afdeling met dementerenden, van De Leeuwenhoek mogen filmen, zonder restricties. De documentaire schetst geen rooskleurig beeld. Sommige personeelsleden stelen, familieleden klagen over de soms lakse zorg voor hun naaste, het personeel rent zich rot, vanwege de krappe formatie. Dementerende bewoners staren in de leegte, kunstgebitten zijn zoek.

‘Een overhaaste publicatie’, noemt Bert Janssens het verhaal van Trouw. Eentje waarvan ze bij Human ‘aanwijsbare schade’ hebben ondervonden. In de overwegend positieve recensies stond vaak fijntjes vermeld dat de makers de signalen van ouderenmishandeling over het hoofd hadden gezien. Het ‘feestje’ van de documentaire werd grondig verpest door de publicatie, zo schreef de hoofd­redactie van Trouw zelf in zijn commentaar.

Jaloezie en rancune

Ook Humanitas-bestuursvoorzitter Gijsbert van Herk vermoedt kwade opzet. Mogelijk zijn jaloezie en rancune de belangrijkste drijfveren achter de publicatie. Niet van de verslaggever van Trouw, maar van twee adviseurs van het Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE), dat zorginstellingen helpt oplossingen te vinden bij complexe situaties in de zorg.

Dat verhaal begint als Van Herk op 6 oktober 2017 ouderenpsychologen Sarah en David Blom in zijn werk­kamer ontvangt voor een gesprek. Broer en zus Blom willen hem een idee voorleggen om een documentaire te maken in een van de verpleeg­huizen van de Rotterdamse zorgorganisatie.

Sarah Blom is adviseur van het Centrum voor Consultatie en Expertise (zie kader). In 2017 was ze op die manier betrokken bij een ander verpleeg­huis van Humanitas. Daar krijgt ze het idee om binnen die zorgorganisatie een documentaire te maken. ‘Over verpleeghuiszorg vanuit een positieve visie’, zoals ze dat tegen een leidinggevende van dat verpleeg­huis verwoordt. Daarnaast is Blom blogger en theatermaker, vaak is het thema zorg en dementie.

Van Herk voelt zich ongemakkelijk bij de ontmoeting. Sinds begin 2017 heeft de bestuursvoorzitter contact met omroep Human over een documentaireserie. Maar daarover heeft hij geheimhouding afgesproken, en daarom kan hij tegen broer en zus Blom niet uit te school klappen over waarom hij niet ingaat op hun verzoek.

Politiek gevoelig

De ouderenzorg is een populair thema geworden in de media. In ­Nederland zijn tekortkomingen al een tijd onderwerp van verhitte discussies. In 2014 werd de toenmalige staatssecretaris Martin van Rijn van Volksgezondheid in verlegenheid gebracht door zijn eigen vader toen die in een interview met AD afgaf op de zorg in het verpleeghuis van zijn vrouw. Twee jaar later schreef Hugo Borst samen met Carin Gaemers een manifest over de ouderenzorg. Te veel kwetsbare ouderen in verpleeghuizen zouden volgens hen structureel niet de zorg krijgen die zij zo hard nodig hebben.

Mede om die reden ging Trouw-journalist Marco Visser op onderzoek uit nadat hij was benaderd door de klokkenluider, wiens naam Visser niet wil onthullen. Die klokkenluider laat ook foto’s zien van letsel aan ­lichaamsdelen. Een vrouw heeft blauwe plekken op onder meer haar arm, waarop ook de afdruk van een hand te zien is. Er is een foto van een gat in een hoofd.

Visser zegt dat hij grondig onderzoek heeft gedaan voordat hij is overgegaan tot publicatie. Hij vermeldt in zijn verhaal dat hij een brandbrief in handen heeft van artsen, verpleegkundigen en psychiaters van De Leeuwenhoek die zeggen dat ze niet langer kunnen instaan voor de veiligheid van hun cliënten. En dat hij gesproken heeft met familieleden van dit slachtoffer. Niemand wordt geciteerd, ook niet anoniem. Er worden geen andere incidenten beschreven dan het ene. Een incident bovendien dat Humanitas destijds zelf al bij de inspectie had gemeld.

De publicatiedatum, net voor het begin van de documentairereeks, is volgens de Trouw-journalist toevallig tot stand gekomen. Hij had eerder willen publiceren. Maar Humanitas-bestuursvoorzitter Van Herk verzette een afspraak met hem. ‘Waarom zou ik het feestje van omroep Human willen verpesten? Ook zonder die documentaireserie had ik dit verhaal gepubliceerd.’

De klokkenluider uit het verhaal benadert naast Trouw ook Sarah Blom en diens broer David om onderzoek te doen. Sarah Blom, die op dat moment geen enkele connectie heeft met De Leeuwenhoek, concludeert in het Trouw-artikel: ‘Mensonterend. Dit zijn we nooit eerder tegengekomen. De slachtoffers en hun familieleden moeten per direct veilig worden gesteld. Maar ook de medewerkers zelf moeten echt geholpen worden.’

In de voorbeschouwingen op hun documentairereeks die al dagen in de media opduiken, reppen Hugo Borst en Adelheid Roosen met geen woord over fysieke mishandeling in De Leeuwenhoek. Op de vraag hoe dat kan, zegt Sarah Blom in het Trouw-artikel ‘dat je van bekende Nederlanders met een camera niet kunt verwachten dat ze misstanden zoals in het Rotterdamse verpleeghuis kunnen signaleren’. ‘Na jarenlange specialisatie op dit gebied herken je de signalen echter snel. Je voelt intuïtief aan dat dingen niet kloppen en gaat op onderzoek uit.’

Op de dag van de Trouw-publicatie wil ook actualiteitenprogramma Nieuws­uur een reportage maken over ouderenmishandeling en benadert hiervoor Sarah Blom. Zo komen ze in contact met de klokkenluider. Die is ’s avonds onherkenbaar gefilmd en draagt een pruik. Zijn stem is vervormd. Op de vraag van de Nieuwsuur-verslaggever waarom hij naar buiten is getreden met dit verhaal, zegt de klokkenluider dat er al heel lang sprake is van ouderenmishandeling in De Leeuwenhoek. Dat het geweld steeds verder gaat. En dat hij bang is dat er uiteindelijk iemand aan zal overlijden. Sarah Blom zegt in de uitzending: ‘Ik heb dit nog nooit meegemaakt in deze omvang. Dit is schrijnend.’

Wie is de klokkenluider

Bestuursvoorzitter Van Herk van Humanitas, die zich in die uitzending laat interviewen door presentator Twan Huys, vertelt dat hij het ene incident waarvan foto’s zijn, kent. Dat heeft hij bij de inspectie gemeld voor nader onderzoek. Maar in het geschetste beeld van structurele ouderenmishandeling herkent hij zich niet. ‘Ik kan me niet verdedigen tegen aantijgingen van een anonieme klokkenluider’, zegt hij.

Reijer Zwaan, lid van de hoofd­redactie van Nieuwsuur, zegt nu over het item: ‘We hebben die dag onze eigen journalistieke afweging gemaakt. We hebben het item uiteindelijk gemaakt omdat Van Herk bereid was om naar de studio te komen om daar te vertellen over de melding die tot een onderzoek van de inspectie had geleid.’

Met de documentairereeks van ­Human had Humanitas-bestuursvoorzitter Gijsbert van Herk gehoopt meer begrip voor de ouderenzorg te kweken. Hij wilde de ­dilemma’s ­tonen, laten zien wat er goed gaat in de verpleeghuizen, maar ook wat er niet goed gaat en beter kan. In plaats daarvan staat zijn verpleeghuis in ­Nederland nu bekend als de plek waar het personeel de ouderen uitscheldt, schopt en slaat.

Hij heeft het gevoel dat hem met de publicatie een loer is gedraaid. Van Herk kreeg al snel een sterk vermoeden wie de klokkenluider is die Trouw en Nieuwsuur opvoeren. Zijn personeel meldde hem kort na de publicatie hoe CCE-consulent Nico Kooning na een gesprek met het behandelteam maar bleef benadrukken dat het idee van de Human-documentaire volgens hem ‘gejat’ was van een goede vriendin van hem.

Kooning is vanaf december 2017 tot april 2018 bij De Leeuwenhoek voor het CCE betrokken voor advies. Net in die tijd speelt het incident waarover Trouw schrijft. En net als Kooning is Sarah Blom actief als zzp’er voor het CCE. Het duo trekt vaak samen op. Zij geven onder meer samen workshops over hoe om te gaan met onbegrepen gedrag van dementerenden.

Navraag bij een bron leert dat de klokkenluider ‘een adviseur van het Centrum voor Consultatie en Expertise was’. Omdat er behalve Blom en Kooning geen andere CCE-adviseurs bij Humanitas betrokken waren, lijdt het geen twijfel dat het om Nico Kooning gaat.

Klachtenbrief

Op 5 oktober schrijft Humanitas-voorzitter Van Herk een klachtenbrief, die in handen is van de Volkskrant, aan het Centrum voor Consultatie en Expertise. Hij twijfelt aan de integriteit van de twee door het CCE aan Humanitas beschikbaar gestelde adviseurs, Nico Kooning en Sarah Blom. ‘Als een zorginstelling bij precaire situaties de hulp inroept van het expertisecentrum, moet zij erop kunnen vertrouwen dat deze CCE-adviseurs geen misbruik maken van de ­situatie’. Zo schrijft de gedragscode (zie kader) ook voor. En het geschetste beeld over De Leeuwenhoek berust ook nog eens niet op waarheid. Hij wijst op het rapport van de Inspectie Gezondheidszorg.

Bert Janssens gaat, ook namens de huidige directeur van Human, een brief sturen naar de hoofdredactie en de ombudsman van Trouw over de affaire. Afhankelijk van de reactie daarop zal hij zich beraden over vervolgstappen.

De blauwe plekken

Maar waar komen die blauwe plekken en dat gat in het hoofd op de foto’s dan vandaan, als volgens de Inspectie Gezondheidszorg geen sprake is van ouderenmishandeling?

Deskundigen zeggen in algemene zin dat blauwe plekken op een arm bij sommige personenen gemakkelijk ontstaan bij te hardhandig vastpakken; dat is geen correcte handelswijze maar ook geen doelbewuste mishandeling. Het gat in het hoofd zou mogelijk zijn veroorzaakt door een ­medebewoner. Ook dat mag niet gebeuren op een gesloten afdeling met dementerenden. Maar in zo’n geval is er sprake van gebrekkig toezicht, niet van ouderenmishandeling.

Nico Kooning wil geen vragen beantwoorden over de kwestie. Bijvoorbeeld of het vermoeden van Humanitas klopt, dat hij de anonieme klokkenluider is. En of er sprake is geweest van rancune. ‘Ik ga hier niet op in tegen een journalist’, zegt hij. ‘Wat ik hierover te zeggen heb, heb ik aan het CCE verteld.’

Sarah Blom wil zelf ook geen vragen beantwoorden. Haar broer David Blom doet het woord voor haar ‘omdat Sarah te druk is’. Volgens David Blom is bestuursvoorzitter Van Herk bezig met een lastercampagne. ‘Hij is erg bezig met Sarah. Het CCE moet ­helemaal los worden gezien van deze publicatie.’

Volgens Blom zijn hij en zijn zus voor het Trouw-artikel benaderd omdat Sarah Blom veel in de media is geweest met haar opinies over ouderenzorg. De klokkenluider staat volgens hem helemaal los van zijn zus. ‘Wij weten wat wij gezien en gehoord hebben in ons onderzoek naar De Leeuwenhoek. Ouderenmishandeling is moeilijk te bewijzen, daar moet je met je neus bovenop zitten. Dat is voor de inspectie moeilijk vast te stellen.’

Het CCE is van mening dat niet met ­zekerheid valt te zeggen dat Nico Kooning de klokkenluider is geweest. Maar de organisatie zal Kooning niet meer inhuren als CCE-adviseur, gezien de sterke aanwijzingen dat hij de gedragscode heeft overtreden. Ook is de organisatie niet gelukkig met de uitspraken van ­Sarah Blom. Na de klacht van Van Herk heeft het expertisecentrum besloten de samenwerking met Blom te beëindigen. Ze had niet op eigen houtje onderzoek mogen doen en via de media uitingen mogen doen over instellingen die haar inhuren als adviseur. Als ze ergens op misstanden was gestuit, had ze dat intern kunnen melden en dat door de inspectie kunnen laten onderzoeken.

Trouw-journalist Marco Visser is niet gaan twijfelen aan de hardheid van zijn verhaal. Na publicatie van zijn artikel is Visser benaderd door meer families van bewoners met schrijnende verhalen, vertelt hij. Dat zijn volgens hem geen families die met hun verhaal naar de inspectie zouden stappen. En de inspectie ziet natuurlijk ook niet alles, stelt hij.

Die organisatie blijft bij haar rapport. ‘Op een aantal punten hebben wij behoorlijke zorgen over de kwaliteit van de zorg in dit verpleeg­huis’, zegt hoofdinspecteur Korrie Louwes van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd tegen de Volkskrant. Maar van structurele ouderenmishandeling is niets gebleken. ‘Als er acuut gevaar zou zijn geweest voor bewoners hadden we De Leeuwenhoek gesloten.’