Direct naar artikelinhoud
InterviewMaria Peters

Antonia wie? ‘Zelfs veel Nederlandse muziekkenners hebben nooit van haar gehoord’

Vrouwelijke dirigenten zijn schaars. Reden te meer voor regisseur Maria Peters om aan het leven van een van de eersten (ook nog een Nederlandse!) een biopic te wijden.

Christanne de Bruijn als Antonia in De dirigent (Maria Peters).

Het is jammer voor Jaap van Zweden, maar hij is niet de eerste Nederlandse dirigent die binnenkwam als een sensatie in de New Yorkse muziekwereld. Ruim tachtig jaar voordat hij in september aantrad als chef van de New York Philharmonic gonsde de stad van opwinding over een andere Nederlandse ­dirigent. Het orkest, toen bijna honderd jaar oud, zou voor het eerst in zijn geschiedenis worden gedirigeerd door een vrouw. Een Nederlandse. Op 25 juli 1938 stapte de toen 36-jarige Antonia Brico op de bok van Amerika’s meest prestigieuze orkest.

Vrouwen in de kunsten

Antonia wie? ‘Zelfs veel Nederlandse muziekkenners hebben nooit van haar gehoord’, zegt Maria Peters (60), bekend van onder meer Sonny Boy (2011) en Pietje Bell (2002). Peters diepte het levensverhaal van Antonia Brico (1902-1989) op en maakte er de speelfilm De dirigent van. Peters’ belangstelling werd jaren geleden gewekt, toen ze op tv een documentaire over Brico zag.

‘Gemaakt in 1974 door de Amerikaanse zangeres Judy Collins die ooit pianoles had gehad van Brico. Ik was meteen gegrepen, hoewel die documentaire al een kwart eeuw oud was toen ik ’m zag. Brico bouwde haar dirigentencarrière op in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog. Er waren indertijd wel wat vrouwelijke solisten, maar vrouwen waren nog nauwelijks aanwezig in de kunsten. Hier zag ik een vrouw die ontzettend graag iets wilde worden wat in haar tijds­gewricht haast onmogelijk was. Dat ging me aan het hart.’

De Amerikaanse documentaire werd voor de Nederlandse televisie ingeleid door journalist en schrijver Rex Brico (inmiddels 90), een neef van Antonia. ‘Ik ben gaan praten met Rex, samen met mijn man (filmmaker Dave Schram, producent van De dirigent, red.). Rex heeft Antonia goed gekend, hij heeft zelfs een tijdje bij haar gewoond in Amerika. Hij schetste het beeld van een vrouw die even charmant als wilskrachtig was, een dominante persoonlijkheid die grenzen slechtte in de muziek.’

Vrouwen in de kunsten

Filmscript

Het levensverhaal van Antonia leest als een filmscript. Geboren in Rotterdam, als buitenechtelijk kind ter adoptie afgestaan, op 6-jarige leeftijd met haar pleegouders naar de Verenigde Staten geëmigreerd, vanaf haar tienerjaren vastbesloten dirigent te worden. Antonia had een slechte relatie met haar pleegmoeder, wat ze compenseerde door zich vol overgave op de muziek te storten. Om haar conservatoriumopleiding te betalen speelde ze piano in vaude­villetheatertjes.

Antonia Brico studeerde af in ­Berlijn waar ze onder meer de ­Berliner Philharmoniker dirigeerde, en was daarna enkele jaren in de leer bij de Duitse dirigent Karl Muck. ‘Rex vertelde dat ze heel graag het Concert­gebouworkest wilde dirigeren. Onder dirigent Willem Mengelberg lukte dat niet. Mengelbergs opvolger, ­Eduard van Beinum, was haar gunstig gezind, maar hij overleed voor het ­ervan kwam, en het orkestbestuur is er nooit meer op teruggekomen.’

Voor hun film vonden Peters en Schram de ideale Antonia in zangeres en actrice Christanne de Bruijn (32). ‘We hebben lang gezocht naar een ­actrice met veel gevoel voor muziek. Dirigent Stef Collignon heeft ons tijdens het maakproces geadviseerd.

‘Bij het zoeken naar een hoofdrolspeler zei hij: dat dirigentenwerk kan niet iedereen leren, je moet er aanleg voor hebben. Laat de actrices in de ­selectierondes meteen een scène ­spelen waarin wordt gedirigeerd.’

Christanne de Bruijn, die nooit eerder een hoofdrol in een film speelde, had een conservatoriumopleiding. ‘Ze deed acteerervaring op in de musicalwereld, ze zong in Sister Act. Tijdens de audities viel ze meteen op: ze zat goed in de maat en dirigeerde met lef. Het was meteen prettig om naar te kijken, al heeft ze na de auditie nog wel les genomen.’

Christanne de Bruijn in De dirigent.

Ook Peters zelf, jazzliefhebber, stortte zich in de klassieke muziek. Want hoewel er bij het maken van de meeste films redelijk wat speelruimte is in de muziekkeuze, moest in De dirigent alles kloppen met het levensverhaal van Antonia. Tegelijk moest de muziek ‘niet de showstopper’ worden van de film.

‘Het verhaal mocht niet doodvallen door de muziek. Ik nam daarom wat vrijheid in de keuze van de muziekstukken. Wel de juiste componisten, maar de stukken heb ik zelf gekozen.’

De muziek voor de film werd in twee dagen opgenomen met het ­Radio ­Filharmonisch Orkest, in de film ‘playbackt’ een gelegenheids­orkest. De muziekscènes werden grotendeels opgenomen in België, onder meer in de Antwerpse opera en in de concertzaal Vooruit in Gent. ‘Als je door de gangen van het Concertgebouw in Amsterdam loopt, zie je veel moderne aanpassingen. De Belgische muziekgebouwen kwamen meer overeen met die uit Antonia’s tijd. Ze zijn authentieker.’ Voor straatscènes in New York werd uitgeweken naar Bulgarije: ‘In een studio daar is een stukje New York nagebouwd.’

Perfecte timing

Het late eerbetoon aan een bijna vergeten vrouwelijke dirigent lijkt perfect getimed. De dirigent komt uit in een tijd dat vrouwen, eindelijk, steeds vaker plaatsnemen op de bok. Nederland kreeg deze zomer zijn eerste vrouwelijke chef-dirigent toen ­Karina Canellakis werd benoemd bij het Radio Filharmonisch Orkest.

Daarnaast sloeg #MeToo over naar de nog altijd gesloten wereld van de klassieke muziek. In de film lijkt een verwijzing te zitten naar die discussie; Brico wordt seksueel benaderd door een man die zijn machtspositie wil uitspelen. ‘Stond al in het script voordat #MeToo op gang kwam’, zegt Peters. ‘Al weten we het niet zeker: zoiets moet haar zijn overkomen, het is tenslotte zo veel vrouwen overkomen. Volgens haar neef Rex had Antonia liefdesrelaties, heftige zelfs, maar is ze nooit getrouwd. Dan had ze haar carrière moeten opgeven.’

Antonia Brico in 1970.Beeld Denver Post via Getty Images

Die carrière mondde nooit uit in een vaste aanstelling bij een professioneel orkest, al scheelde het weinig. ‘Ze kreeg goede recensies. Bijna was ze benoemd in Denver, maar de heren daar hadden een Antonio verwacht, geen Antonia, en het feest ging niet door: met een vrouwelijke dirigent konden ze geen goede sier maken in de herensociëteit – woorden van ­Antonia zelf.’

In 1934 richtte Brico met steun van invloedrijke vrienden haar eigen vrouwenorkest op waarmee ze jarenlang door de VS tourde. ‘Elk jaar stonden ze wel een paar keer in Carnegie Hall.’ Wrang genoeg ging dit orkest ten onder toen Brico eindelijk in de praktijk ging brengen wat haar zelf decennia lang was onthouden: gelijke behandeling. ‘Ze begon mannelijke musici aan te nemen. Daardoor ging het speciale eraf en verloor het publiek zijn belangstelling. Gelukkig kreeg haar carrière in de jaren zeventig weer even een boost door die documentaire.’ En een kleine dertig jaar na haar dood een monument in de vorm van De dirigent. Een biografie laat vooralsnog op zich wachten.

Regisseur Maria Peters.Beeld ANP Kippa

Bijzaken dreigen soms de interessante hoofdlijn onder te sneeuwen in De dirigent (drie sterren)

Maar in tijden van #MeToo en discussies over het glazen plafond blijft het de juiste film op het juiste moment.