Meer verdienen, meer keuzevrijheid en meer tijd voor de cliënt: zzp’en in de zorg loont – maar er zijn ook nadelen

De voordelen voor de zzp’er

‘Ik heb meer tijd om zorg te verlenen’

En toen stond Sander Nagel alwéér anderhalf uur boodschappen uit te laden. Tijd die hij, als persoonlijk begeleider in de gehandicaptenzorg, beter had kunnen besteden aan een spelletje of een rondje fietsen met zijn cliënt. Maar ja, veel instellingen in de zorg zijn overgestapt op ‘zelfsturende teams’, en dus ligt de verantwoordelijkheid voor de inkoop bij de medewerkers zelf. En die broccoli moet toch de koelkast in.

Het is maar een voorbeeld van de ‘gigantische bak aan neventaken’ die zorgmedewerkers in vaste dienst op hun bordje geschoven krijgen, zegt Nagel. Want de omvorming tot een zelfsturende organisatie bleek ook gewoon een bezuiniging. Beleidsstukken moeten nu door de medewerkers zelf worden geschreven, de roosters moeten door henzelf worden gemaakt. ‘Daar gaat uren werk inzitten, uren die gewoon voor de cliënten horen te zijn’, vindt Nagel.

Het begon hem tegen te staan. Hij kreeg een tip van een collega: begin voor jezelf. ‘In het begin was ik sceptisch. Ik had een vaste baan, mijn leven was prima, ik had niets te klagen.’ Toch werd hij nieuwsgierig, hij nam voor zichzelf twee maanden om de voor- en nadelen te onderzoeken.

Het lijstje voordelen bleek lang: meer vrijheid als ondernemer, echt gericht op de patiënt. ‘Ik ben altijd iemand geweest van de reuzekeuzes en beslissingen met lef. En hoewel ik helemaal nog niet wist hoe ik dan aan werk zou moeten komen, heb ik mijn dienstverband opgezegd en ben ik het gewoon gaan doen.’

Verhalen als die van Nagel hoort Lex Tabak vaak. Ook hij begon ooit als verpleegkundige, maar bleek te veel ondernemersbloed in zich te bergen om het als zorgverlener uit te houden. Inmiddels is hij actief voor SoloPartners, een organisatie die zichzelf heeft opgeworpen als de branchevereniging van zzp’ers in de zorg. Het aantal leden groeit stormachtig, van 3.500 een jaar geleden tot 8.500 nu.

Dat zijn mensen, zegt Tabak, die met een bepaald beeld van het vak de zorg zijn ingegaan. Aandacht voor de patiënt, gerichte zorg, een half uurtje langer blijven als het nodig is. ‘Als dat in dienst bij een organisatie niet meer mogelijk is, door de administratieve lasten en de werkdruk, dan kiezen ze voor een bestaan als zzp’er.’

Karin de Jager was jarenlang verpleegkundige in de wijk. ‘Elke minuut werd precies geregistreerd. Dat viel mij zo tegen. Het is dan heel moeilijk aandacht te geven aan een patiënt als hij daar om vraagt.’ Nu heeft ze zich als zzp’er gespecialiseerd op de zorg voor ALS-patiënten. In dienst wil ze niet meer.

Deze beweging is een signaal voor werkgevers, waarschuwt Tabak. Vijf arbeidsmarktprogramma’s heeft het ministerie nu over de zorg uitgestort, vol met plannen voor zijinstromers, herintreders en extra opleidingsplaatsen. ‘Maar de vraag waarom huidige werknemers zo massaal uitstromen, wordt niet gesteld.’

‘Ik kan kiezen waar en wanneer ik werk’

De gelijke monniken-gelijke kappen-aanpak van veel zorginstellingen, dat is een probleem, zegt Marijke Horstink. Zij is eigenaar van HappyNurse, dat zowel een thuiszorgorganisatie als een uitzendbureau voor verpleegkundigen is, en begrijpt daarom de werknemers- en werkgeverskant van de zorg. ‘Iedereen in de zorg moet nachtdiensten draaien, maar als je alleen maar nachtdiensten wilt, kan dat niet.’

Als zzp’er heb je die vrijheid wel. ‘Ik kan nu kiezen’, zegt wijkverpleegkundige De Jager. ‘Soms werk ik 1 uur, soms 24 uur aan een stuk, als een cliënt het nodig heeft dat je blijft slapen.’ Gehandicaptenbegeleider Nagel ‘werkt door het hele land, van Amsterdam tot aan Maastricht’. ‘Als er dan een nachtdienstje voorbijkomt in de buurt van mijn tijdelijke werk en ik ken de organisatie, dan pik ik die even mee.’

De werkgevers denken nog in vaste stramienen, vindt Tabak. ‘Maar de professional kiest voor een totaal andere manier van werken. Velen zijn heel gelukkig zonder vast dienstverband. Die hebben behoefte aan een andere werk-privé-balans, aan veel flexibeler werken.’

Jacqueline Joppe, vice-voorzitter bij ActiZ, de branchevereniging voor de ouderenzorg, wil er best in meegaan dat werkgevers nog meer moeten inzetten op flexibele roosters, op het aansluiten bij de wens van het personeel. Maar ze waarschuwt ook dat de flexibiliteit van de zzp’er kan omslaan in vrijblijvendheid. ‘Ik heb het meegemaakt dat een afdeling echt onderbezet was. Zo’n team is uitgeput. We hebben vier zzp’ers ingeschakeld met de afspraak: als je het bevalt, kom je bij ons weer vast in dienst. Maar het is lastig als die mensen zich echt niet verbonden voelen met een team of een organisatie. Twee niet-passende diensten en ze zeiden: ‘Dit was het dan’. Ik ben daar niet zo’n voorstander van.’

‘Ik verdien meer dan ik deed’

Allemaal leuk en aardig en heus waar, die flexibiliteit en meer contact met de cliënt, maar uiteindelijk ‘weet iedereen die ooit een macro-economisch boek heeft gelezen dat gedrag gedreven wordt door de portemonnee’, zegt HappyNurse-eigenaar Horstink. ‘Voor een euro meer gaan zzp’ers via een andere bemiddelaar werken. Wij bieden ze aan om als uitzendkracht te werken met dezelfde flexibiliteit en zeggenschap over de eigen agenda, maar dat willen ze toch niet omdat ze als zzp’er veel fiscale voordelen hebben. Bovendien zijn ze nog niet verplicht om een pensioenvoorziening of arbeidsongeschiktheidsverzekering af te sluiten, waardoor het lijkt of ze meer verdienen, maar ze vergeten een deugdelijk en duurzaam huishoudboekje te voeren.’

Zeker nu de tarieven omhoog gaan. Horstink: ‘Twee jaar geleden was een tarief van 28 euro nog gewoon voor een verzorgende. Ik hoor nu tarieven tot 40 euro. Wij doen aan de uitwassen niet mee, maar er zijn organisaties die zo in nood verkeren dat ze het nog geven ook. Daarmee verpesten ze in feite de markt.’

Verpleegkundigen kunnen inmiddels 80 euro per uur vragen. Zorginstellingen spreken van een uurtarieftoename van 10 tot 12 procent in een jaar tijd. In alle sectoren lopen de kosten van extern personeel dan ook snel op.

Volgens Ralph Smeets, die met zijn bedrijf Zorgzuster maandelijks 1.700 zzp’ers aan werk in de zorg helpt, stijgen de tarieven wel, maar lang niet zo snel als anderen beweren. ‘De afgelopen drie jaar zijn de tarieven zo’n 4 euro gestegen. Nog steeds zo’n tien procent overigens, maar bij lange geen verdubbeling.’

In de ziekenhuiszorg gaat het om heel andere bedragen. Vooral bij ondersteunende beroepen als operatieassistent of anesthesiemedewerker is het tekort nijpend. Jonge operatieassistenten die net klaar zijn met hun drie- of vierjarige opleiding op hbo-niveau kiezen ervoor zich aan te sluiten bij een detacheringsbureau, zegt Nicole Dreessen van de Landelijke Vereniging voor Operatieassistenten. ‘Daar worden ze meteen op de top ingeschaald en verdienen ze als starter 3.800 euro per maand, evenveel als iemand met tien jaar ervaring in vaste dienst.’ Er zijn ook zzp’ers die zelf werk regelen en ervoor kiezen even geen pensioen en arbeidsongeschiktheidsverzekering af te sluiten. ‘Die verdienen nog veel meer.’

Die snel oplopende tarieven zijn Joppe van ActiZ een doorn in het oog. ‘Er zijn gewoon mensen die gebruik maken van de situatie. Maar het gaat om publiek geld. In de zorg heb je ook als zzp’er een sociaal-maatschappelijke verantwoordelijkheid.’

Zo voelt persoonlijk begeleider Nagel dat ook. ‘Ik houd onderaan de streep iets meer over, maar dat mag geen naam hebben. Je moet het niet doen om het geld.’

De nadelen voor de zzp’er

‘Ik zou de kwaliteit van de zorg in gevaar kunnen brengen’

De gehandicaptenzorg is van oudsher de zorgsector met het hoogste percentage vaste contracten, zegt Frank Bluiminck, directeur van de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland. Logisch ook, de zorg voor gehandicapten is een specifieke tak van sport. ‘In ons type werk is contact met cliënten de sleutel tot kwaliteit. Onze cliënten zijn meer dan wie ook gebaat bij vaste gezichten, bij vaste patronen, bij vast personeel.’ Kleine veranderingen leiden bij veel cliënten tot overprikkeling, en mogelijk tot ingewikkeld gedrag, overlast en agressie. ‘Uitzendkrachten zijn het minst goed inzetbaar voor ons type cliënt.’

Dat is ‘zeker een kanttekening’, vindt Nagel. ‘Voor mensen met bijvoorbeeld autisme kan de inzet van een invalkracht averechts werken. Het problematisch gedrag kan dan verergeren.’ Nagel probeert zich vooral voor langere projecten te laten inhuren om dit soort problemen te voorkomen. ‘Maar helemaal tackelen kan je het nooit.’

Daarbij komt dat de gehandicaptenzorg alleen maar ingewikkelder wordt. De doelgroep wordt veel ouder dan men vroeger dacht, dementie komt vaker voor, gedragsproblematiek ook, en verstandelijk gehandicapten met psychiatrische problemen komen in de gehandicaptenzorg terecht nu het aantal bedden in de ggz is afgebouwd. Het maakt mensen moeilijker te plaatsen in de juiste zorgvorm. En dan nemen helaas het schelden, de intimidatie en de agressie ook toe. ‘Dat kan ongelooflijk ingrijpend zijn. Als het een keer fout gaat, dan leren we daar in teamverband van. Dat maakt dit vraagstuk van flex-medewerkers wel ingewikkeld voor de kwaliteit van de zorg.’

Jacqueline Joppe herkent de kwaliteitsproblemen in de ouderenzorg. ‘Als je dementerend bent, heb je zo’n behoefte aan vaste gezichten. Het is het enige waar je je nog een beetje aan kunt vasthouden. Als je veel zzp’ers aan een team moet toevoegen, is dat voor de cliënt een ramp. En vergis je niet: het doet ook iets met de medewerkers. We kiezen voor de zorg omdat we iets hebben met cliënten. Het doet heel veel met mensen als ze merken dat ze het keer op keer niet kunnen waarmaken, ook al is de bezetting op papier rond.’

Ook de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen ziet risico’s: zzp’ers kennen de logistiek van een ziekenhuis niet, en ook niet de leden van hun team. Dat maakt de kans op slechte samenwerking groter. ‘Daarmee komt de continuïteit van zorg en dus de patiëntveiligheid in het geding’, zegt een woordvoerder.

‘Ik werk, ik werk, ik werk’

In de zorg is 24 uur per dag, 365 dagen per jaar behoefte aan mensen. Het aanbod is onuitputtelijk. Voor een zzp’er betekent elk uur extra werk ook extra inkomen. Dan is de vraag: wie neemt de zzp’ers tegen zichzelf in bescherming?

Zzp’er Nagel heeft twijfels of de ‘explosieve groei’ die hij om zich heen ervaart de kwaliteit wel ten goede komt. ‘Er zijn zzp’ers die alleen maar werken, werken, werken. Soms werken ze 48 uur aan een stuk. Dat vind ik niet verantwoord, je moet alert genoeg blijven om beslissingen te nemen.’

Dreessen, van de operatieassistenten, herkent die verhalen uit het ziekenhuis. ‘Als een freelancer de nacht ervoor een spoeddienst in een andere instelling heeft gedraaid, is er niemand die dat kan controleren. En dat komt heus voor.’

Niet geld verdienen zou daarom de drijvende kracht voor een zzp’er moeten zijn, maar het ondernemerschap. Daarbij horen de capaciteiten om verantwoord de eigen regie te kunnen voeren, vindt bemiddelaar Smeets. ‘Er worden nu mensen zzp’er die helemaal niet zzp’er zouden moeten willen worden.’

‘Ik benadeel mijn collega’s’

Noem het een vicieuze cirkel, noem het negatieve spiraal, noem het een zichzelf versterkend patroon. Mensen verlaten hun vaste team, omdat de werkdruk zo hoog is en het aantal onprettige diensten ongewenst. Er blijven minder mensen achter, voor wie de werkdruk oploopt en het aantal onprettige diensten ook. Waarop meer mensen besluiten het team te verlaten, meer mensen ziek uitvallen, en de druk en het aantal onprettige diensten toenemen… Ad infinitum.

Als operatieassistent, zegt Dreessen, sta je nu vaak én een gedetacheerde én een student te begeleiden. ‘Dat maakt het werk zwaarder.’ Het gevaar bestaat bovendien, zegt Joppe van ActiZ, dat wanneer zzp’ers alleen kiezen voor de krenten in de pap, er een ongezonde verhouding groeit in het team. ‘Er ontstaat tweespalt. Dat moet je echt niet willen.’

Het beeld dat een zzp’er zich alleen laat lenen voor de luxe uren klopt niet, zegt Smeets van bemiddelingsbureau Zorgzuster. ‘Het grootste deel van de uren die wij bemiddelen zijn 24-uursdiensten, de nachten of de moeilijke uren. Zzp’ers kiezen vooral vakinhoudelijk uit welke projecten ze willen doen. Maar als ze op vakantie willen, dan gaan ze gewoon.’

Tabak van zzp-organisatie Solopartners ziet hier vooral kortzichtigheid van de werkgevers in. ‘Een goed personeelsbeleid bestaat áltijd uit de juiste balans tussen vast en flex, ook in tijden dat de nood minder hoog is. Zo kun je de vaste medewerkers uit de wind houden.’ Toch ziet ook hij nu snel het moment naderen dat die balans niet langer houdbaar is. ‘Deze momentum-verandering heb ik twaalf jaar niet meegemaakt. Het slaat door. Dat moeten we voorkomen.’