De EU houdt voor de kust van Somalië niet langer piraten, maar China op afstand

Het wordt binnen de EU gezien als het ‘kroonjuweel’ van alle eigen missies: Operatie Atalanta. Tien jaar geleden, in december 2008, gaf de EU gehoor aan het VN-mandaat om de piraterij in de Hoorn van Afrika te bestrijden. Ook andere partijen, zoals de Navo, stuurden een vloot naar de ­Somalische wateren. In de jaren die volgden daalde het aantal piraterijaanvallen significant: van 176 in 2012 tot nul in 2015. Ook dit jaar is er geen schip gekaapt.

Toch wordt Atalanta onverminderd voortgezet, in ieder geval tot 2021. Waarom doorgaan als er weinig dreiging meer is? Volgens oud-commandant Michiel Hijmans, die in 2011 de Navo-vloot in de Hoorn van Afrika aanvoerde, ligt het niet zo eenvoudig. Er heerst grote angst dat de piraten weer actief worden zodra de marineschepen zich terugtrekken. De piraten zijn niet ‘weg’, maar hebben tijdelijk gekozen voor ‘meer profijtelijke businessmodellen’, zoals mensensmokkel en een groeiende illegale handel in houtskool.

Na de aankomende Brexit in maart 2019 wordt het Atalanta-hoofdkwartier van het Engelse Northwood overgeheveld naar de marinebasis van Rota in het zuiden van Spanje. Voor de Spaanse regering gaat daarmee een lang gekoesterde wens in vervulling: zij wordt dan een van de belangrijkste vlootaanvoerders van de EU, een rol die in de toekomst mogelijk nog belangrijker wordt met de komst van een Europees leger. Er zijn ook andere voordelen, zoals de toewijzing van een groter budget door Brussel.

Spanje stuurde vanaf het eerste uur marineschepen naar de Hoorn van Afrika en heeft de afgelopen tien jaar onafgebroken deel uitgemaakt van Atalanta. Dat is geen toeval: het land heeft grote belangen te verdedigen.

Volgens een rapport van de visserij-waakhond One Earth Future uit 2015 haalde Spanje in 2013 nog tot 16 duizend ton vis uit de Somalische wateren, veelal tonijn. Daarmee zou het, op Iran en Jemen na, de grootste visser in de regio zijn.

De Spaanse regering ontkent deze cijfers. Het exacte vaststellen van de grootte van de vangst is lastig, omdat vissersboten alleen verantwoording hoeven af te leggen aan de regering van het land waar ze actief zijn. In het geval van Somalië gebeurt dat amper, omdat de instabiele regering de capaciteit ontbreekt om de kust te controleren.

Volgens de Spaanse regering heeft het voortzetten van Atalanta niets met tonijnvisserij te maken. In een brief aan Brussel vorig jaar voerde de regering een ander argument aan om de EU-missie niet stop te zetten: ‘Niemand zou begrijpen dat de EU zich terugtrekt uit een gebied waar de aanwezigheid van landen als China, India en Japan alsmaar toeneemt, en dat van zo wezenlijk belang is voor de wereldwijde maritieme handel.’

Daarmee wordt gedoeld op de complexe situatie die in de Hoorn van Afrika is ontstaan: de regio is vol komen te liggen met vloten van mogendheden die elkaar steeds meer zijn gaan beconcurreren.

De kust van Somalië is een belangrijk strategisch gebied. Niet voor niets stuurden meerdere partijen in 2008 na het VN-mandaat een vloot om de piraterij te bestrijden en de koopvaardij te beschermen. Allereerst de EU, de Verenigde Staten en de Navo. Maar kort daarna volgden ook China, India, Japan, Rusland en Zuid-Korea met afzonderlijke missies.

‘De Hoorn van Afrika is een geopolitiek schaakbord geworden’, zegt Frans-Paul van der Putten, strategisch analist geopolitiek bij het onderzoeksinstituut Clingendael. ‘Dat Atalanta wordt voortgezet, heeft daar waarschijnlijk mee te maken. Sinds 2012 zijn er immers bijna geen piraterij-incidenten meer. Bovendien is er tegenwoordig op veel koopvaardij­schepen bewapende beveiliging aanwezig.’

Vooral de Chinese aanwezigheid verontrust de westerse mogendheden. De antipiraterijmissie heeft China de kans gegeven maritieme ­invloed te krijgen in de Somalische wateren, die voor het land van wezenlijk belang zijn voor de handel met Afrika, sinds 2009 zijn grootste handelspartner. China’s economische groei hangt voor een belangrijk deel af van de import uit het continent, waaronder natuurlijke grondstoffen als olie, metaalerts en koper maar bijvoorbeeld ook landbouwproducten.

De internationale politieke situatie is grimmiger geworden. Bij het startschot van de EU-missie heerste in het Westen nog de gedachte dat China in de toekomst een bondgenoot kon worden, zeker nu het land ook meedeed aan humanitaire missies. Dat idee bleek een luchtkasteel.

Van der Putten: ‘De rivaliteit tussen de VS en China is ernstig toegenomen. Bovendien heb je nog een andere maritieme spanning: tussen India en China. Ik denk dat de gedachte van de EU is dat Atalanta ook daarom niet meer afgebroken kan worden. De Indische Oceaan zal in toenemende mate een gevaarlijk gebied worden, door de migratieproblematiek en politieke instabiliteit. De aanwezigheid van ­Europese marineschepen geeft de EU grotere invloed in de regio. ’

Daarnaast staat er iets anders op het spel: geloofwaardigheid. Toen Atalanta in 2008 in het leven werd geroepen, was dat óók met het idee dat de EU hiermee kon laten zien op het internationale toneel een speler van betekenis te zijn. Dat imago zal schade oplopen als de EU zich nu terugtrekt, denkt Van der Putten. ‘Dan wordt pijnlijk zichtbaar hoezeer de maritieme machtsverhoudingen verschoven zijn.’

Wie een blik werpt op de visserij, krijgt een aardig beeld van die verschoven verhoudingen. Eind november publiceerde de regering van Somalië een lijst van 31 schepen die een vergunning krijgen om in 2019 voor de kust tonijn te vangen. Alle vergunningen zijn voor China.