Kritiek klinkt in de VVD pas bij het uitzwaaien - hoeveel debat is er nog mogelijk binnen de grootste regeringspartij?

Marco Out, burgemeester van Assen, zag op 22 november geen andere optie meer. Hij verliet na 25 jaar de VVD. ‘Het was de nadruk op persoonlijke vrijheid die mij lang geleden bij de VVD bracht.’ Daarvan herkende hij weinig meer. Een uitspraak van fractievoorzitter Klaas Dijkhoff over de beperking van het demonstratierecht deed voor Out de deur dicht.  ‘Zo ver weg van de zo mooie woorden van Evelyn Beatrice Hall: I disapprove of what you say, but I will defend to the death your right to say it.’

Don Bijl, burgemeester van Purmerend, volgde vrijdag. Hij na 50 jaar lidmaatschap. En ook hij heeft problemen met de ontwikkeling van de visie van zijn partij. Meer precies met het gebrek daaraan. Hij spreekt van onvermogen om een antwoord te vinden op de ‘kennelijke onvrede’ onder de kiezers. ‘Een visie op de samenleving ontbreekt tegenwoordig vrijwel geheel’, aldus Bijl in zijn opzeggingsbrief.

Zo raakt de VVD in korte tijd twee oudgedienden kwijt als lid. Het begin van een liberale protestbeweging? Er is vooralsnog weinig dat daarop wijst. De waslijsten aan klachten die de burgemeesters aanvoeren – van de bezuinigingen op de rechterlijke macht tot aan het Europees beleid - raken elkaar hier en daar, maar verschillen ook op veel punten.

Wat wel overeenkomt is de reactie vanuit hun partij. Oorverdovende stilte en een enkele reprimande. Had dit nou gewoon in stilte gedaan, kreeg Bijl te horen vanuit zijn eigen partijafdeling. ‘Op deze manier beschadig je de partij.’ Out kreeg het verwijt dat hij toch ook gewoon zijn grieven had kunnen uiten op een ledenvergadering. ‘Dit had je anders kunnen doen.’

Maar is dat wel zo? Hoeveel debat is er nog mogelijk binnen de grootste regeringspartij? Lang geleden, in de jaren na de Fortuynrevolte, nam de VVD zich voor een prettig knetterende debatpartij te worden. Er zou afgerekend worden met de ‘in zichzelf gekeerde, te gesloten bestuurderspartij’ die inbreng vanuit de leden vooral als lastig ervoer. ‘Zo’n partij zal bruisen van ideeën en sprankelende discussies’, voorspelde het hoofdbestuur. ‘En daar zal magie vanuit gaan.’

Dat zoiets ook uit de hand kan lopen, bewezen vervolgens de bloedige twisten rond Mark Rutte en Rita Verdonk. Maar het eindresultaat was wel een liberale premier, de eerste in honderd jaar tijd. 

Sindsdien is langzaam maar zeker weer een heel andere geest in de VVD geslopen. Congressen gaan al jaren voorbij zonder enig wezenlijk debat over betekenis van het liberalisme. Het laatste zittende Tweede Kamerlid dat zich openlijk durfde te distantiëren van de lijn van de partijtop moet vele kabinetsperiodes terug worden gezocht.

Het nadenken over de koers gebeurt nog wel, maar in het geheim en in zeer select gezelschap. De meeste VVD’ers hebben geen idee wat er door partijleider Rutte en diens vertrouwelingen elke zomer wordt besproken in het Franse buitenhuis van voormalig Alcatel-topman Ben Verwaayen. Vertrekker Bijl haalt in zijn opzegbrief weemoedige herinneringen op aan de tijden van de wording van het Liberaal Manifest uit 2005, toen de VVD nog partijbreed, tot in de kleinste afdelingen, in conclaaf was over wezenlijke kwesties als de rol van de overheid en de democratische rechtsstaat in een veranderende maatschappij.

Kritiek klinkt nu alleen nog bij het uitzwaaien. Pas na vertrek voelt een enkele VVD’er zich geroepen om voorzichtig alarm te slaan over de afgedwongen eendracht. Kamerlid Ton Elias klaagde, terugblikkend, over de van bovenaf opgelegde ja-en-amencultuur. ‘Onafhankelijkheid wordt niet op prijs gesteld.’ Backbencher Ybeltje Berckmoes deed pas na haar afscheid verslag van haar leven onder haar geknechte collega-Kamerleden die zij als ‘stemvee’ bestempelt. ‘Onze kerntaak: stemmen wat ons werd ge-sms’t.’

Deels is dat een verschijnsel waaronder alle partijen lijden. Vanuit de overtuiging dat kiezers niet houden van verdeeldheid, hebben communicatiestrategen het heft steviger dan ooit in handen genomen. Ook in een voormalige getuigenispartij als GroenLinks wordt inmiddels hier en daar stilletjes gemord over de kadaverdiscipline die door de kleine kring rond partijleider Jesse Klaver tot norm is verheven. Dezelfde trend heeft in de meeste partijen de wetenschappelijke bureaus – voorheen de motoren achter de ideeënvorming - langzaam maar zeker op het tweede plan gebracht.

Specifiek bij de VVD telt ook de fase mee waarin de partij is beland als spil van het landsbestuur. Na acht jaar hegemonie op het Binnenhof kan elke kritiek worden uitgelegd als een aanval op de minister-president of op de eenheid in diens broze coalities. Juist de geoliede machtsmachine die Rutte van de VVD heeft gemaakt, is in de ogen van de partijtop het fundament van het aanhoudende electorale succes. Daar mag geen zand in komen.

Nieuwe ideeën? Die worden volgens script overgelaten aan fractievoorzitter Dijkhoff, die er zorgvuldig op toeziet dat hij daarbij geen vragen oproept over Ruttes leiderschap. Het gevolg is dat zelfs ingrijpende inhoudelijke wijzigingen, zoals de voorgenomen afschaffing van de dividendbelasting of de nieuwe klimaatkoers, tot stand komen zonder dat de VVD-kiezers, de VVD-leden of zelfs de meeste VVD Kamerleden er enige inspraak in hebben gehad.

De enige zekerheid die Bijl en Out hebben: de ervaring van voormalige onversneden machtspartijen als CDA en PvdA leert dat ook deze fase voorbijgaat. Eens zal het weer knetteren binnen de VVD. Al leert die ervaring ook dat er meestal een forse verkiezingsnederlaag voor nodig is.