Biograaf Adam Zamoyski schetst een interessant ander perspectief over Napoleon

In 1812 stond Napoleon op het punt Rusland binnen te vallen. De keizer was moe, vadsig en leed aan een pijnlijke kwaal waardoor hij moeilijk kon urineren. Toch begon hij aan het avontuur dat hem uiteindelijk fataal zou worden. Napoleon kon niet anders, schrijft Adam Zamoyski in zijn nieuwe biografie. Hij viel Rusland niet binnen uit overmoed, maar uit onzekerheid. Napoleon Bonaparte was de eeuwige parvenu, de bescheiden Corsicaan die zich plots terugvond in de hoogste Parijse en Europese kringen. Hij moest blijven winnen, dacht hij, anders zou iedereen hem genadeloos laten vallen.

Napoleon de Grote heette de biografie die Andrew Roberts in 2014 publiceerde. Hij portretteerde de keizer als een romantische held, een briljante generaal die de macht grijpt, steeds hoger vliegt, half Europa verovert en uiteindelijk vastloopt in de Russische vrieskou. Een leven als een kunstwerk, magistraal tot in zijn mislukking.

‘Napoleon de Kleine’, zou de biografie van Zamoyski kunnen heten. In zijn versie is Napoleon Bonaparte een man met complexen, over zijn bescheiden afkomst, zijn sociale vaardigheden en seksuele capaciteiten. Een gokker en een durfal, maar in zijn hart een bange man die de dag vreest dat hij niet meer voldoet aan zijn zelfgecreëerde mythe van de onoverwinnelijke halfgod. Daarom moet hij altijd verder, op weg naar nieuwe glorie en grandeur.

Historicus Adam Zamoyski is even neergestreken in Amsterdam. Een Poolse graaf die in Engeland opgroeide en enige tijd in Frankrijk verbleef. Gentleman-historicus Zamoyski, niet verbonden aan een universiteit, verdeelt zijn tijd tussen Londen en het renaissancekasteel van zijn voorouders in Polen, dat na de val van de Muur weer beschikbaar kwam. Hij formuleert bedachtzaam, in een schitterend beschaafde Engelse tongval.

Er is niet bepaald een tekort aan biografieën van Napoleon. Waarom heeft u daar een werk van bijna 700 pagina’s aan toegevoegd?

‘De laatste jaren zijn er alleen al in het Engels twee goede biografieën verschenen, van Andrew Roberts en Philip Dwyer. Ik werd gevraagd voor dit boek, en mijn eerste reactie was: ik peins er niet over. Precies om die reden. Ik werd overgehaald en nu ben ik blij dat ik het gedaan heb.’

Waarom?

‘Ik realiseerde me dat alle boeken over Napoleon, zelfs de beste, zoals dat van Philip Dwyer, uit één nationaal perspectief zijn geschreven. Napoleon heeft een plaats in de geschiedenis van elke natie in Europa. Als je in Engeland naar school gaat, hoor je dat wij rond 1800 alleen stonden tegen Napoleon, zoals we in 1940 alleen stonden tegen Hitler. In Frankrijk leer je dat Napoleon een genie was, groter dan zijn tijd, nauw verbonden met de glorie en grandeur van Frankrijk, de stichter van de moderne Franse staat. In Duitsland is Napoleon een romantische held, maar hij staat ook voor alles wat de Duitsers niet leuk vinden aan Frankrijk, vooral de arrogantie. Voor Rusland is Napoleon een exponent van het walgelijke, corrupte Westen dat Rusland probeert te vernietigen, net als de Duitsers in 1941. Ik heb het grote voordeel dat ik een burger van overal en nergens ben, opgevoed in verschillende culturen. Van de nationale mythen rond Napoleon heb ik nooit een hoge pet op gehad. Ik wilde erbovenuit stijgen, Napoleon bekijken alsof je hem vanuit een satelliet bekijkt.’

En wat zie je dan?

‘In essentie een heel kleine man, just a bloke. Er zijn momenten waarop je medelijden hebt met de arme ziel, omdat hij tussen hamer en aambeeld zit. Hij doet veel goed, maar hij raakt verwikkeld in gebeurtenissen die hij niet meer kan controleren. Het verhaal van Napoleon is tragisch en komisch tegelijk.’

Het blijft een beetje een raadsel waarom deze man tot zulke hoogten kon stijgen. Hij is een briljant generaal en behendig politicus, maar ook een sociaal onhandige militair die nooit goed Frans heeft leren spreken.

‘Het is curieus. Hij was heel goed in het benutten van zijn kansen. Aan het einde van de 18de eeuw was Frankrijk een rotzooi door interne twisten tussen revolutionairen en monarchisten, en door oorlogen met buitenlandse vijanden. De politieke klasse was wanhopig op zoek naar iemand die de rotzooi kon opruimen. Er zijn van die momenten waarop iedereen wacht op dé man. En Napoleon had grote kwaliteiten. Generaal Kléber had een enorme hekel aan hem, maar zei: Napoleon doet alles verkeerd, maar hij durft. Hij durft te durven.’

Het begin van zijn regime is een enorm succes. Hij herstelt de orde en verslaat zijn buitenlandse vijanden. Waarom heeft hij na 1805 zijn macht niet geconsolideerd?

Na die spectaculaire reeks overwinningen had hij alle vorsten van Europa naar Parijs moeten halen en zeggen: we gaan Europa op een verstandige manier reconstrueren, zodat jullie mij accepteren als keizer van Frankrijk en geen problemen meer veroorzaken. Dat heeft hij niet gedaan, en dat was een gemiste kans. In plaats daarvan sluit hij een bondgenootschap met tsaar Alexander van Rusland. Dat was zijn grootste misrekening. Dat moest wel in tranen eindigen. Je had twee leiders die vol onzekerheden zaten, fysiek, sociaal en seksueel. Alexander wilde een krijger zijn en zich op het slagveld bewijzen. Maar in de slag bij Austerlitz sloeg hij een idioot figuur. Hij wist dat de Russische samenleving hem daarom minachtte. Net als Napoleon wilde hij zich wanhopig graag bewijzen.’

Napoleon legde Europa het continentale stelsel op. Niemand mocht handel drijven met Engeland. Zo wilde hij zijn grote vijand op de knieën dwingen. Na 1810 begon Rusland het continentale stelsel steeds openlijker te ontduiken. Daarnaast hadden Alexander en Napoleon een conflict over Polen. Het werd een prestigeduel: wie zou het eerst toegeven? Napoleon was ervan overtuigd dat Alexander zou buigen, maar dat deed hij niet. Daarop voelde hij zich genoodzaakt om Rusland binnen te vallen, hoewel het land vanwege zijn omvang strategisch onkwetsbaar was. Een kansloze, maar roemrijke oorlog was nog altijd beter dan gezichtsverlies.

‘Dan zie je die poor little fellow die niet bij machte is een uitweg te vinden in de situatie die hij zelf heeft gecreëerd, door zijn eigen arrogantie, zijn stupiditeit. Er zijn uitwegen, maar daarvoor moet je diep ademhalen en een stap terug doen, misschien een kleine vernedering slikken. Maar hij is zo bang om te vallen. Dan denkt hij terug aan 10 augustus 1792, toen het koninklijk paleis werd bestormd na een verloren veldslag. Hij denkt dat het Parijse gepeupel hem zal verscheuren als hij verliest.’

Is hij altijd de parvenu gebleven?

‘Ja, hij is onzeker, in alle opzichten. Zoals alle onzekere mensen denkt hij altijd dat hij nog meer moet bereiken. Alleen dan zullen mensen hem respecteren. Het probleem van Napoleon was dat hij een briljant tacticus was, maar een slecht strateeg. Op het slagveld was hij geweldig, maar in het politieke krachtenveld van Europa manoeuvreerde hij zich in een situatie waaruit geen uitweg meer was.’

Tegen de Oostenrijkse gezant graaf Metternich zei Napoleon: ‘Jullie vorsten, die geboren zijn op de troon, jullie kunnen het je veroorloven om je twintig keer achter elkaar te laten verslaan en dan rustig terug te keren naar jullie hoofdstad; maar ik kan dat niet, want ik ben maar een omhooggevallen soldaat. Mijn gezag zal de dag waarop ik niet sterk meer ben, en daarom niet meer gevreesd hoef te worden, niet overleven.’

Die dag brak aan in Rusland. De vermoeide, ziekelijke keizer verloor de moed. Hij moest zich terugtrekken, werd verslagen bij Leipzig, keerde terug naar Frankrijk en werd gedwongen vrede te sluiten. Hij werd verbannen naar Elba en keerde nog een keer terug om in 1815 bij Waterloo definitief te worden verslagen.

Daarna namen de Engelsen geen enkel risico meer. Ze verbanden hem naar het verre Sint-Helena in de Atlantische Oceaan, 1.900 kilometer uit de Afrikaanse kust. Overdag werd hij bewaakt door 150 schildwachten, ’s nachts door 72. Ondertussen dicteerde hij zijn memoires, waarmee hij verder bouwde aan zijn mythe. De romantische held die zo veel had bereikt en zo jammerlijk was verslagen, weerstond nu met grote innerlijke kracht de pesterijen van zijn Engelse cipiers op deze eenzame, vochtige rotspunt in de oceaan.

Napoleons naleven duurt nu al bijna twee eeuwen. Nog altijd spreekt hij tot de verbeelding, als held en schurk. De overwinnaars van 1815 hebben het beeld van Napoleon in sterke mate bepaald, zegt Zamoyski. Zij schetsten zichzelf als de verdedigers van de sociale orde tegen de revolutionaire agressor die heel Europa aan zich wilde onderwerpen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het beeld van Napoleon nog boosaardiger, omdat hij met terugwerkende kracht trekjes van Hitler kreeg.

Maar als je Napoleon in zijn tijd plaatst, is hij niet bijzonder agressief, zegt Zamoyski. In de hele 18de eeuw waren de grote mogendheden met elkaar in oorlog omdat zij hun grondgebied en invloed wilden vergroten. Napoleon onderscheidde zich slechts op twee manieren van zijn collega-vorsten. In de eerste plaats was hij veel succesvoller. Ten tweede werd hij diep gewantrouwd als de vertegenwoordiger van het revolutionaire Frankrijk. De monarchen van Europa waren doodsbenauwd dat zij het lot van Lodewijk XVI zouden ondergaan als de Revolutie naar de rest van Europa zou overslaan. Napoleon probeerde dat wantrouwen weg te nemen door zichzelf tot keizer te kronen. Vrees mij niet, was zijn boodschap aan andere vorsten, nu ben ik een monarch, net als u. De strategie had kunnen werken, zegt Zamoyski, als één land zich niet zo onverzoenlijk had opgesteld: Groot-Brittannië.

In 1802 sloten Engeland en Frankrijk de vrede van Amiens. De Engelsen verbraken die een jaar later door een Frans oorlogsschip aan te vallen. Het land wilde oorlog omdat Frankrijk te machtig werd. Zamoyski: ‘In Engeland werd een voortdurende campagne tegen Napoleon gevoerd. Engeland moedigde moordcomplotten tegen hem aan. Cartoons en pamfletten, die deels door de Britse regering werden betaald, speelden in op Napoleons onzekerheid. Ze zeiden: hij is niet echt Frans, hij heet Napoleone Buonaparte, sommigen zeiden zelfs dat hij zwart was. Ze zeiden ook dat zijn zussen sletten en hoeren waren, en dat Napoleon met hen allemaal naar bed was geweest. Daar was hij woedend over, omdat hij in zijn hart een enorme burgerman was. En hij had geen gevoel voor humor. De Britten bleven het vuurtje maar opstoken, ook omdat ze er veel profijt van hadden. Ze lieten de Europeanen tegen elkaar vechten, zodat ze zelf de wereldzeeën konden domineren.’

Na de Revolutie was Frankrijk een baken van hoop voor de hele wereld, schreef de Franse oud-premier Lionel Jospin in zijn boek Le mal napoléonien (‘Het napoleontische kwaad’). Vrijheid, gelijkheid en broederschap in plaats van het despotisme van de monarchie. Napoleon draaide die hoop de nek om door de veroverde gebieden slecht te behandelen, zegt Jospin.

‘Ja, dat is waar. Van de staten die hij veroverde maakte hij vazalstaten, die steeds meer geld en troepen aan Frankrijk moesten leveren. Daarmee heeft hij veel schade aangericht, vooral in Duitsland. Het grootste deel van Duitsland haatte het Pruisische model. Veel mensen, vooral in het westen, stonden positief ten opzichte van de Revolutie. Maar door Napoleon werd de Revolutie in diskrediet gebracht. Tegelijkertijd vergrootte de oorlog de macht van Pruisen. Als hij verstandiger had gehandeld, was de Duitse geschiedenis misschien anders verlopen.’

Belichaamt Napoleon de ambivalentie van Frankrijk? Enerzijds het land van de Verlichting en de Revolutie, anderzijds een conservatief en hiërarchisch land waar de monarchale traditie voortleeft.

‘Napoleon was intellectueel een republikein, maar geleidelijk gleed hij emotioneel in de richting van de charmes van la vieille France, in de traditie van Lodewijk XIV met zijn geweldige hof. Hij werd daardoor verleid. Dat zie je terug in het hedendaagse Frankrijk. Sinds de Revolutie heeft het nooit een enkelvoudige identiteit gehad. Overal zie je het revolutionaire symbool van de rood-wit-blauwe vlag, maar tegelijkertijd blijft er altijd die smaak van la vieille France.’

President Macron heeft ook wel iets napoleontisch.

‘Dat is tamelijk grappig. Net als Napoleon heeft hij een oudere vrouw, hoewel Joséphine de Beauharnais maar zes jaar ouder was. Ik verbleef vaak in Frankrijk toen ik 17, 18 was. Dan zag ik die prachtige Franse vrouwen, een jaar of twaalf ouder dan ik, en ik dacht: I wouldn’t mind having a go with that.’