Waar komen al die illegale tabaksfabriekjes toch ineens vandaan?

In een bedrijfsgebouw in Capelle aan den IJssel zijn vijf Bosniërs op 12 december druk doende met de fabricage van illegale rookwaar. Drieduizend kilo tabaksblad ligt klaar voor verwerking door een grote versnijdingsmachine, die de grove tabak fijnsnijdt tot sliertjes shag. In de loods liggen ook nagemaakte sigaretten- en shagverpakkingen, inclusief officieel ogende, Engelstalige gezondheidswaarschuwingen.

De Bosnische tabaksfabrikanten schrikken op van hun bezigheden als de Fiod, de politie en de douane plotseling de deur openbreken en naar binnen stormen. Het is de zevende inval in 2017 waarbij de Nederlandse opsporingsdiensten een illegaal tabaksbedrijfje oprollen. De grote klapper in deze reeks dateert van eind juni, als de wetshandhavers een geheime sigarettenfabriek ontdekken op een bedrijventerrein in het Utrechtse Overvecht. Tien Brazilianen en Paraguayanen worden na die inval afgevoerd in arrestantenbusjes. Op andere locaties pakken politie en recherche nog eens vier Nederlanders op. Zij worden verdacht van het oprichten van de fabriek in Overvecht, waar de gearresteerde Zuid-Amerikanen al weken stonden te zwoegen aan een complete productielijn voor pakjes sigaretten.

Vorig jaar was een recordjaar voor de bestrijding van de illegale tabaksproductie in Nederland. In de jaren voor 2017 rolde de Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (Fiod) hoogstens een of twee sigarettenfabriekjes op. Ook dit jaar heeft de Fiod alweer een grote vangst gedaan. Vorige week troffen rechercheurs in een loods in Breda ruim 17 miljoen illegale sigaretten aan. Een 55-jarige Tilburger is aangehouden in verband met de vondst. De Fiod denkt dat de rookwaar bestemd was voor de Britse markt.

Dat het aantal 'heterdaadjes' in Nederland toeneemt, komt vermoedelijk doordat de fabricage van clandestiene rookwaar vaker dan voorheen plaatsvindt in West-Europa, denken landelijk officier van justitie accijnsfraude Edo Edens en Gerard de Grutter, teamleider project illegale tabak bij de Fiod.

In Oost-Europa wordt de illegale rookwarenproductie en -smokkel sinds 2013 namelijk veel actiever bestreden. Met hulp van het Europees Bureau voor fraudebestrijding (Olaf) zijn de inspanningen tegen grensoverschrijdende smokkel daar flink opgevoerd. Bij gecoördineerde douane-acties in onder meer Roemenië, Litouwen, Estland en Polen zijn tussen 2013 en 2017 ruim 225 miljoen illegale sigaretten in beslag genomen.

In een rapport over de illegale tabakshandel signaleert de Europese Commissie in mei 2017 dat de rookwaarcriminelen hun werkwijze hebben aangepast aan deze hardere aanpak aan de buitengrenzen van de EU. 'Er lijkt zich een stijging voor te doen van de fabricage van illegale tabak binnen de EU', schrijft de Commissie, 'een hypothese die wordt ondersteund door de ontdekking van talloze illegale tabaksfabrieken.' In Polen ontdekten de autoriteiten in 2016 meer dan veertig van zulke fabriekjes, goed voor een gezamenlijke productiecapaciteit van enkele miljarden sigaretten per jaar.

Pak de eigenaren

De toename van het aantal vangsten in Nederland sluit aan bij deze theorie. Maar die toename is óók het gevolg van een nieuwe Nederlandse aanpak, volgens de opsporingsambtenaren Edens en De Grutter. 'Eerder wilden we vooral partijen pakken', zegt Edens. 'Dus investeerden we bijvoorbeeld in het scannen van containers in de haven van Rotterdam of het runnen van informanten die ons konden tippen over transporten. Maar de winstmarges in de illegale tabakshandel zijn zó hoog dat het voor de betrokkenen helemaal niet zo erg is om af en toe een partij te verliezen. We mikken nu hoger in de keten; op de illegale fabriekjes en hun criminele eigenaren.'

De ontduiking van tabaksaccijns kost de schatkist vele miljoenen belasting-opbrengst. Driekwart van de prijs van een sigaret bestaat uit accijns en btw. Volgens een onderzoek in opdracht van de tabaksindustrie is 6 procent van de sigaretten in Nederland illegaal. De staat zou daardoor jaarlijks een kleine 200 miljoen euro accijns mislopen. Bij die schatting moet worden aangetekend dat de tabaksindustrie er belang bij heeft de omvang van de illegale handel te overdrijven. Want hoe groter het veronderstelde probleem, hoe eerder overheden tegen die ongewenste, illegale concurrentie zullen optreden.

Het kabinet besloot eind vorig jaar de tabaksaccijns (opnieuw) te verhogen met in totaal 49 cent over vier jaar. Een pakje sigaretten gaat in Nederland daardoor meer dan 7 euro kosten. Illegale sigaretten komen vaak uit de achterbak voor niet meer dan zo'n 3 euro per pakje. In het Verenigd Koninkrijk kost een legaal pakje met 20 Marlboro's nog veel meer: 11,25 euro.

Stimuleert de overheid met zijn accijnsverhogingen zelf de illegale handel, zoals de tabaksindustrie vaak beweert? Officier van justitie Edens denkt van niet. 'Verhoging van de accijns leidt niet tot een groei van de illegale markt. Dat kan ik me althans niet voorstellen.'

Hoogleraar economisch strafrecht John Vervaele van de Universiteit Utrecht lijkt het juist stug dat de hoogte van de accijns geen invloed heeft op de illegale handel. Binnenkort begint hij een onderzoek naar de illegale tabaksmarkt. 'Natuurlijk is er een verband tussen de hoogte van de accijns en de omvang van de illegale markt. Er is alleen nooit onderzocht hoe groot dat verband is.'

Tabaksbendes lijken nogal op drugsbendes, zegt De Grutter. 'We zien internationaal opererende organisaties met een duidelijke gezagsstructuur en taakverdeling. Bovendien zetten ze methoden in die we kennen van bijvoorbeeld cocaïnetransporten, zoals het plaatsen van gps-zenders in een lading. Zo kunnen ze precies zien wat er met een lading gebeurt, ook als die wordt overgebracht naar bijvoorbeeld een douaneterrein. Net als in de verdovende middelen gaat in de illegale tabak heel veel geld om. Tijdens één opsporingsonderzoek ontdekten we negentien rookwaartransporten met een totale marktwaarde van 20 miljoen euro.'

Forensisch onderzoek

Hoe ze die transporten aan elkaar konden linken? Door forensisch onderzoek, verklaart De Grutter. 'Elke sigarettenmachine laat unieke fabricagesporen achter. Zo verschilt bijvoorbeeld de afstand tussen de twee pinnetjes waarmee de machine een vouwrandje maakt in een sigarettenpakje. Ook de precieze overlap van sigarettenpapier bij het rollen van de sigaret varieert. Dankzij die unieke mechanische kenmerken hebben we in beslag genomen sigaretten kunnen traceren naar illegale productielijnen die we later hadden opgerold.'

Dat forensisch bewijs kan een belangrijke rol spelen bij de vervolging van de tabakscriminelen. Het openbaar ministerie kan hun een waaier aan mogelijke wetsovertredingen ten laste leggen, vertellen Edens en De Grutter. Ze sommen op: merkfraude, want vaak gaat het om vervalsingen van bekende merken. Ontduiking van invoerrechten. Valsheid in geschrifte, bijvoorbeeld bij het opzetten van een nepbedrijfje. Ontduiking van btw. Lidmaatschap van een criminele organisatie. Witwassen van de verdiensten. Niet zelden intimidatie of geweld. En natuurlijk: accijnsfraude.

10 miljard euro aan gemiste accijnzen

In de illegale rookwarenmarkt gaan miljarden euro's om. Het Europees Bureau voor fraudebestrijding (Olaf) schat dat de verkoop van clandestiene rookwaar de EU-landen jaarlijks 10 miljard euro aan gemiste accijns kost. De illegale tabaksindustrie en -handel kent twee varianten. De eerste is de illegale 'zwarte' sigaret, die volledig clandestien wordt gefabriceerd in geheime fabriekjes in Nederland of elders in Europa. De andere is de handel in illegale 'witte' sigaretten. Die witte sigaretten zijn legaal geproduceerd in landen waar sigaretten heel goedkoop zijn, zoals Moldavië of China. Vervolgens worden die goedkope sigaretten naar landen met een hoge tabaksaccijns gesmokkeld en daar illegaal voor een veel hogere prijs doorverkocht in het zwarte circuit.

Hoe gemotiveerd zijn Edens en De Grutter om die omstreden tabaksindustrie te beschermen tegen merkfraude en illegale concurrentie? De Grutter: 'We pakken een crimineel netwerk aan en voorkomen daarmee de opbouw van crimineel vermogen. De criminele activiteiten blijven vaak niet beperkt tot illegale sigaretten. Een crimineel die eenmaal een smokkellijn heeft opgezet, kan die ook voor andere dingen gebruiken, zoals drugssmokkel.'

Officier van justitie Edens herkent nog een ander belang. 'Hoe groter het illegale aanbod van rookwaren, hoe minder effectief accijnsverhogingen worden als methode om roken te ontmoedigen. En hoe gemakkelijker het wordt om sigaretten te kopen op plaatsen waar de verkoop van sigaretten verboden is, zoals straks in cafés. Met de bestrijding van illegaal aanbod dragen we dus bij aan het ontmoedigingsbeleid van de overheid.'

Volgsysteem

In december besloot de Europese Commissie een Europees volgsysteem van legale sigaretten verplicht te stellen. Elk legaal pakje rookwaar krijgt een unieke code en minimaal vijf veiligheidskenmerken. Hierdoor zou het makkelijker moeten worden na te gaan of het gaat om illegale sigaretten of smokkelwaar. De Grutter denkt dat het effect op de illegale handel beperkt zal zijn: 'De verpakking van een groot deel van de illegale sigaretten wijkt al duidelijk af van de legale door bijvoorbeeld het gebruik van onbekende merken of een vreemde taal. Voor deze afwijkende sigaretten is er nu een markt. Invoering van een 'track en trace'-systeem zal daar niets aan veranderen.'