Moord op burgemeester Gdansk opent ziel van gespleten Polen

De doodgestoken Pawel Adamowicz was een ‘burgemeester van iedereen’, zeggen treurende inwoners van Gdansk. Maar anderen vonden hem een ‘moslimknuffelaar’, een ‘liefhebber van homo’s’ en een ‘verrader’. ‘De haatberichten op internet kan ik niet los zien van de moord.’

Alleen het gekrijs van overvliegende meeuwen is te horen op het Solidarnosc-plein in Gdansk, waar het vol staat met rouwende stadsbewoners. Af en toe duikt er een meeuw omlaag en landt tussen de honderden lantaarn-tjes, die de burgers brandende proberen te houden. Een hele klus in de koude harde wind, die vanaf de Oostzee over het plein raast. Als de meeuwen weer opvliegen, verdwijnen ze in de richting van de hijskranen in de verte.

Bij een monument voor overleden arbeiders in Gdansk steken duizenden mensen een kaars aan voor hun vermoorde burgemeester.

Het indrukwekkende eerbetoon is voor Pawel Adamowicz, die al meer dan twintig jaar burgermeester was van Gdansk toen hij afgelopen zondag werd neergestoken tijdens een actie om geld op te halen voor zieke kinderen. De dader sloeg toe voor de ogen van honderden burgers en schokte ­Polen tot in het diepst van zijn vezels.

Bij de aan het plein grenzende scheepswerf staan rijen om het condoleanceregister te tekenen. Het hier ook gevestigde debat- en cultuurhuis Centrum voor Europese Solidariteit dient de hele week als plek om een laatste groet te brengen aan Adamowicz. Zijn kist staat er sinds donderdag; honderden burgers zijn langs geweest. ‘We hebben nog nooit zoiets hoeven te organiseren’, zegt Dorota Brzezinska van het Centrum. ‘Maar we hebben hier dan ook nog nooit met zoiets groots, zoiets afschuwelijks, te maken gehad. Het ergst denkbare is waarheid geworden.’

De 53-jarige Adamowicz was populair in Gdansk. ‘Hij was graag onder de mensen’, zegt Lukas Pirzewski (35), die buiten net een kaars heeft aangestoken. ‘Je kon hem gewoon tegenkomen op straat. Hij was een burgemeester van iedereen.’ Opmerkelijk in het huidige politieke klimaat in Polen: Adamowicz onderhield nauwe banden met zowel de Joodse als de lhbti-­gemeenschap. ‘Hoewel hij katholiek was, deed hij elk jaar mee aan de gaypride’, zegt Pirzewski. ‘Dat vond ik mooi aan hem, hij was een goed mens.’

Bij het gemeentehuis liggen rozen en een foto van de burgemeester.

Adamowicz was een van de initiatiefnemers van het Centrum voor Europese Solidariteit en hij kwam er graag, zegt Brzezinska. Niet verwonderlijk, want op deze plek raakte hij politiek bevlogen. Als student maakte hij in de jaren tachtig deel uit van Solidarnosc, de vakbond van Lech Walesa die bijdroeg aan de val van het communistische regime in Polen. Op oude videobeelden die in de condoleancekamer worden vertoond is te zien hoe een piepjonge Adamowicz op de scheepswerf een groep mensen toespreekt. ‘Hier werd zijn gedachtegoed gevormd,’ zegt Brzezinska, ‘met vrijheid en openheid als belangrijkste waarden.’

De liberale koers van Adamowicz botste de afgelopen vier jaar geregeld met die van de conservatieve regeringspartij PiS. Hij sprak zich uit tegen de regering die steeds meer domeinen van de maatschappij ‘koloniseerde’: het Constitutioneel Hof, de media, de scholen en de economie. In 2017 lag hij overhoop met Warschau over het nieuwe oorlogsmuseum in Gdansk, dat volgens PiS niet heroïsch genoeg zou zijn over de rol van de Polen. ‘Ik ben een patriot’, verdedigde Adamowicz het museum, ‘maar ik maak ook deel uit van Europa, van de mensheid.’

Mensen wachten in het stadscentrum tot ze een stok en een vlag met daarop het symbool van Gdansk krijgen uitgereikt, die ze kunnen dragen tijdens de begrafenismars.

In het Poolse parlement is deze week een minuut stilte gehouden voor Adamowicz, als ogenschijnlijk teken van een natie verenigd in rouw. Maar al snel viel op dat Jaroslaw Kaczynski, de partijleider van PiS, niet aanwezig was. Zijn tegenstanders zagen dat meteen als teken van de haat en nijd die dit Poolse verkiezingsjaar mogelijk gaan tekenen. Zelf verklaarde Kaczynski dat hij een andere afspraak had.

De Poolse politie heeft nadrukkelijk gezegd dat de dader – de verwarde 27-jarige Stefan W. – uit persoonlijke wrok heeft gehandeld en dat ergeen sprake is van een politieke moord. Maar voor sommige inwoners van Gdansk valt de aanval moeilijk los te zien van de polarisatie die Polen al een paar jaar tekent en de bedreigingen die online tegen Adamowicz circuleerden.

De handtekening van Adamowicz onder een pact voor opvang van migranten deed online de gemoederen nog hoger oplopen. In 2017 stelde een nationalistische jeugdbeweging een overlijdensakte op voor Adamowicz en tien andere Poolse burgemeesters en verspreidde die op internet. Op Twitter is te zien hoe Adamowicz de afgelopen twee jaar steeds vaker is weggezet als ‘moslimknuffelaar’ en als iemand die ‘moslims naar Polen’ wilde halen. Hij werd ‘een marionet van de EU’ genoemd, een ‘liefhebber van homo’s’ en een ‘verrader.’

Duizenden mensen wachten tot ze de plek kunnen betreden waar de kist van de burgemeester te zien is.

Ook de organisatie achter de goede doelenbijeenkomst waar Adamowicz werd neergestoken, was inzet van politieke strijd. Het WOSP, Groot Kerst-­orkest van de Liefdadigheid, was jarenlang de grootste fondsenwerver van Polen, maar de laatste tijd vond de PiS-regering dat het te veel concurreerde met charitatieve acties van de kerk. Hierna kreeg het WOSP er op sociale media flink van langs, waarbij Adamowicz en ook de oprichter van het WOSP het moesten ontgelden.

Tegen alle haatberichten op internet had moeten worden ingegrepen, vindt David (21). ‘Ik kan dat niet los zien van de moord’, zegt hij. ‘Je brengt iemand op bepaalde gedachten.’ David werkt in een kebabzaak in het centrum van Gdansk, studeert daarnaast veiligheidsstudies en wil zijn achternaam niet in de krant. ‘Deze week hebben we voor het eerst gepraat over de beveiliging van politici. Daarvoor was dat nooit een onderwerp.’

Een vader en zijn zoon herdenken de burgemeester bij diens voormalige kantoor.

Maar Lukas Pirzewski op het Solidarnosc-plein wil niets van een ‘politieke moord’ weten. ‘De dader was gewoon een gek.’ Hij vond dat hij onterecht in de gevangenis had gezeten en gaf daar Burgerplatform, de huidige oppositiepartij en het voormalige thuis van Adamowicz – de schuld van.

Het is een paar uur voordat de kist van de burgemeester op het plein wordt opgehaald. In een stoet brengt Pirzewski, samen met honderden andere inwoners van de Poolse havenstad, de burgemeester daarna naar de Sint Maria Kerk, waar zaterdag de begrafenis plaatsvindt. ‘Ik stemde altijd op hem, en blijf nu zolang mogelijk bij hem in de buurt.’

Een man herdenkt de burgemeester met een vlag van de stad.