Koning Salmans stad in Duitsland sterft ook een beetje: hoe geopolitiek een kleine scheepswerf raakt

Op onverwachte momenten moest ­Stefan Weigler, burgemeester van het Duitse stadje Wolgast, de afgelopen ­jaren denken aan koning Salman van Saoedi-Arabië. Bij de opening van een nieuw kinderdagverblijf, of toen hij plannen maakte voor de renovatie van de dierentuin, waar nog waterleidingbuizen uit de DDR liggen. Ook toen hij hoorde dat er een jong gezin in de stad was komen wonen, dacht hij aan die oude man tussen de wolkenkrabbers in de woestijn, in het land waar hij nooit is geweest. Het land dat in Duitsland als ‘onrechtstaat’ te boek staat, vanwege de doodstraf, het gebrek aan vrouwenrechten en de oorlog in ­Jemen.

Wolgast ligt vanuit Riyad bekeken een slordige 5.000 kilometer naar het noordwesten, aan een arm van de Oostzee, de Peenestroom. Het is een kleine stad met 13 duizend inwoners en lage huizen in de kleur van oude sigarettenrook. De oostelijke uithoek van de deelstaat Mecklenburg-Voorpommeren, gelegen in een van Duitslands beruchtste krimpregio’s.

Wolgast is een stad zonder wolkenkrabbers, maar met een scheepswerf. De hoge hemelsblauwe hallen zijn overal in de stad zichtbaar. De werf maakt van Wolgast, zoals Weigler zegt, ‘de sterkste stad in een zwakke regio’. Weigler is daar, na tien jaar burgemeesterschap, beretrots op. En Wolgast is trots op zijn burgemeester, die partijloos is, maar vroeger lid was van de Linke.

Salmans schepen

Op een plank achter Weiglers bureau staat een antieke houten wereldbol, alsof die het bewijs moet leveren dat ook Wolgast verbonden is met de rest van de wereld. Sinds 2 oktober 2018 is Weigler zich van die verbinding meer bewust dan ooit. Op die dag las hij op zijn mobiele telefoon het nieuws. In Istanbul was de journalist Jamal Khashoggi vermoord in het consulaat van Saoedi-Arabië. Al snel gingen de verdenkingen in de richting van het Saoedische koningshuis.

Weigler sloeg de schrik om het hart. ‘Doe geen domme dingen’, dacht hij. Geen vermaning aan hemzelf, maar aan Angela Merkel.

Op de werf in Wolgast worden sinds 2013 patrouilleboten voor de kustwacht van Saoedi-Arabië gebouwd – het koninkrijk gaf de eigenaar van de werf, de firma Lürssen uit Bremen, een opdracht voor in totaal 33 stuks. De werf draait, afgezien van wat kleine klussen voor het Duitse leger, al vijf jaar op dat project. Vijftien boten uit Wolgast liggen al in de Perzische Golf.

De moord op Khashoggi deed in Duitsland de discussie oplaaien waarvoor Weigler vreesde. Al jaren wil de linkse oppositie dat Duitsland stopt met de productie van militair materieel voor de golfstaat. Maar de regeringscoalitie van CDU en SPD kneep steeds een oogje toe – ondanks de betrokkenheid van het land in de oorlog in Jemen.

Khashoggi bleek de druppel. Op 19 november besloot Duitsland, zonder steun van de EU, tot een exportstop. In Berlijn en in de landelijke kranten klonk luide toestemming. Op het stadhuis in Wolgast heerste crisissfeer. Twee dagen later kondigde Lürsssen een productiestop en verkorte arbeid aan. Dat betekent dat werknemers deeltijd werken of helemaal thuiszitten, en nog maar 60 procent van hun loon krijgen.

De werf is zo belangrijk voor de stad dat het woord levensader niet misstaat, vindt Weigler. Met driehonderd voltijdbanen is het de grootste werkgever in de omgeving. Nog eens driehonderd banen hangen indirect aan de scheepsbouw: toeleveranciers, schoonmaak, horeca, plus alle gezinnen. Plus de belasting die Lürssen in Wolgast betaalt: 20 miljoen euro per jaar.

De exportstop, heeft Weigler berekend, gaat hem op de begroting van 2019 ruim vijf miljoen kosten. Concreet betekent dat: geen nieuwe waterleiding in de dierentuin, geen nieuwe asfalt­wegen en kinderdagverblijven. ‘Zo grijpt de globalisering om zich heen. Een gebeurtenis in Istanbul, leidt tot een beslissing in Berlijn, ten koste van burgers in Wolgast.’

Hij vindt dat Merkel ‘symboolpolitiek bedrijft ten koste van de belangen van de Duitse industrie’. Dan, na enige aarzeling. ‘Waarmee ik niet gezegd wil hebben dat het behoud van driehonderd banen in Wolgast meer waard is dan het leven van een journalist.’

Wat wil hij er dan wel mee zeggen? ‘Dat het inconsequent is. In 2013, toen Saoedi-Arabië deze order deed, was de mensenrechtensituatie er niet anders dan vandaag.’ Ja, hij is als van oorsprong links politicus geen voorstander van oorlogsindustrie. Maar in dit geval telt het belang van Wolgast zwaarder. ‘Waarom moet Duitsland weer zo nodig in z’n eentje de wereld redden?’ Frankrijk en Spanje leveren gewoon door, hij heeft het opgezocht. ‘Denken ze in Berlijn nou echt dat ­koning Salman in zijn broek zal plassen omdat hij vijftien patrouilleboten minder krijgt?’

De Wolgasters zijn gewend schepen te bouwen voor vreemde mogend­heden met discutabele politieke overtuigingen. De werf werd in 1947 opgericht door de Russische bezettingsmacht om oorlogsschepen voor de Sovjet-Unie te produceren. Maar de werknemers kregen goed betaald, waren trots op hun werf. De opa van Stefan Weigler is een van de Wolgasters die er zijn 50-jarig jubileum als scheepsbouwer hebben mogen vieren.

Spookstad in wording?

Na de val van de Muur begon, zoals bij veel geprivatiseerde staatsbedrijven, het kwakkelen. In 2011 viel het doek. In een jaar tijd verlieten duizend werknemers de stad – een trauma voor de toen piepjonge burgemeester. Maar toen toonde Lürssen opeens interesse, en een jaar ­later kwam de opdracht uit Riyad. 

In de firma Lürssen heeft Weigler vertrouwen. Al noemt hij de handel en wandel van grote scheepsbouwers ‘altijd tot op zekere hoogte mysterieus’. Maar de bedrijfsleiding heeft beloofd voorlopig in Wolgast te blijven. Halverwege 2020 staat weer een kleine opdracht van de Bundeswehr gepland. En de Duitse regering is, volgens geruchten, op zoek naar een afnemer voor de rest van de boten binnen de Navo.

Maar dat neemt de zorgen van Weigler niet weg. Wat als er geen nieuwe grote opdracht komt? En: de werkloosheid in de scheepsbouw is in Duitsland historisch laag. Op de civiele werf in Stralsund,  70 kilometer naar het westen, staan ze te springen om goed gekwalificeerd personeel. De burgemeester is bang dat inwoners weer wegtrekken, dat Wolgast een stadje wordt zoals zoveel kleine steden in Oost-Duitsland: vergrijsd, gefrustreerd, met een hoog percentage rechtse AfD-stemmers.

‘Dankzij de werf was er sprake van een kettingreactie van goede ontwikkelingen. Maar dat kan zich omkeren, zoals bij een dominospel. Als er een steen valt, vallen ze allemaal.’