Een invasie van reizigers: de Russische verovering van het Noorse Spitsbergen is van toeristische aard – tot nu toe

In een eindeloos landschap waar tot in de verste verte niets anders waar te nemen is dan bergen vol sneeuw, duiken aan de horizon opeens tientallen zwarte stippen op. Als een colonne mieren bewegen ze zich van links naar rechts, van links naar rechts. Naarmate de stippen dichterbij komen groeien ze uit tot menselijke gestaltes, gehuld in sneeuwpakken. Op hoge snelheid denderen ze, voorovergebogen op gierende machines, door de vallei.

‘Er gaan veel emoties door me heen. Ik weet niet waar ik moet beginnen’, zegt Aleksandr Zakherov, die net als de rest van de groep de motor van zijn sneeuwscooter uitzet en zijn helm van zijn bezwete hoofd haalt. Urenlang heeft de 29-jarige tandarts uit Sint-Petersburg zich op niets anders geconcentreerd dan het ontwijken van wakken in het ijs en het overeind houden van zijn voertuig op steile hellingen. Voordat hij uitvoeriger verslag uitbrengt van zijn eerste dag op Spitsbergen wil hij eerst even tot rust komen. Hij laat zijn blik afdwalen over de sneeuwvlakte, die zich uitstrekt als een vlekkeloos opgemaakt hotelbed.

Navo-oefening

Het Noorse Spitsbergen is al jaren een populaire vakantiebestemming bij avontuurlijke reizigers die het Arctische gebied nabij de Noordpool willen ervaren. Sinds kort heeft ook de Russische toerist deze eilandengroep in de Noordelijke IJszee ontdekt. Op het eerste gezicht een onschuldige ontwikkeling, maar het is vakantie vieren in geopolitiek ontvlambaar gebied – niet voor niets houdt de Navo momenteel met 50 duizend militairen uit 31 lidstaten haar grootste oefening sinds de Koude Oorlog in Noorwegen.

De toenemende aantallen Russische reisgezelschappen boeken hun reis niet bij een van de Noorse reisbureaus, maar via het Russische Arktikoegol, een wat opmerkelijke, maar ambitieuze nieuwkomer in de plaatselijke toeristensector. Het werd opgericht in de jaren dertig van de vorige eeuw als mijnbedrijf en kocht hier al voor de Tweede Wereldoorlog enkele steenkoolgroeves op. Sindsdien graaft Arktikoegol steenkolen op. 

Barentszburg

Dankzij een lang geleden gesloten internationaal verdrag mag dit voormalige Sovjetbedrijf economische activiteiten ontplooien in het onder Noorwegen vallende land. Maar de steenkolenproductie levert steeds minder geld op en het Russische Arktikoegol zal op termijn dus moeten sluiten. Dat zou tevens het einde betekenen van Barentszburg, de nabijgelegen mijnwerkersstad die nu nog een paar honderd inwoners telt.

‘Wij willen koste wat kost voet aan de grond houden op Spitsbergen. Toerisme is daartoe een nieuw middel’, zegt Timofej Rogozjin, directeur toerisme bij Arktikoegol. Hij heeft van hogerhand de opdracht gekregen het Russische staatsbedrijf om te bouwen tot reisorganisator.

Aanlegsteiger voor cruiseschepen

Om de stad aantrekkelijker te maken voor toeristen heeft Rogozhin alvast de lelijkste communistische gebouwen laten slopen, opdracht gegeven om het in onbruik geraakte binnenzwembad van een nieuwe lik verf te voorzien en de kamers van Hotel Barentszburg vernieuwd, vooralsnog de enige toeristische verblijfplaats hier. Bovendien kunnen de duizend gasten die dit jaar verwacht worden in brouwerij annex restaurant De Rode Beer lokaal geproduceerd bier proeven. ‘Nu komen hier alleen maar vrachtschepen met steenkolen, maar dat gaat veranderen. Ik wil een aanlegsteiger voor cruiseschepen’, zegt Rogozjin.

Barentszburg bevindt zich op geruime afstand van Longyearbyen, de enige andere redelijk bewoonde Noorse plek op Spitsbergen. Je zult de inwoners van de twee om toerisme concurrerende stadjes doorgaans in vriendelijke bewoordingen horen spreken over elkaar. Maar op het vasteland maken de Noren zich veel meer zorgen over de Russische reislust.

Militaire bedreiging

Sinds de Russische annexatie van de Krim leeft bij de Noorse overheid namelijk de angst dat goede buur Rusland weleens zou kunnen veranderen in een vijand. Noorwegen ziet Rusland als een militaire bedreiging en heeft daarom eind juni nog de Verenigde Staten verzocht om de driehonderd in Noorwegen gestationeerde Amerikaanse mariniers te verdubbelen in aantal. Die buitenlandse soldaten bevinden zich op het vasteland, vlak bij de grens die het Scandinavische land hoog in het noorden deelt met Rusland. De Russische ambassade ziet deze actie van Noorwegen als ‘duidelijk onvriendelijk’ en iets ‘dat niet zonder consequenties kan blijven’, schreef het persbureau Reuters eerder.

Spitsbergen is voor Rusland dé plek om de Noren terug te ‘pesten’, zegt politicoloog Pavel Baev uit Vladivostok, die werkzaam is bij het Vredesinstituut in Oslo. De Russen beschikken zelf over een veel groter Arctisch landschap dat ze prima zouden kunnen ontwikkelen voor toeristen. ‘Door het toerisme juist te ontwikkelen binnen het soevereine Noorwegen, geeft Rusland een politiek signaal af.’

Pionnen

De toeristen zijn zonder dat ze dat zelf doorhebben pionnen in het Moskouse geopolitieke spel, zegt hij. Spitsbergen is een lastig te verdedigen, gedemilitariseerd terrein in een Navo-land. Dat maakt het voor president Poetin tot een perfecte locatie om de Navo te testen, aldus Baev. ‘De Russen willen druk uitoefenen, kijken hoe ver ze kunnen gaan.’ De stationering van militairen zou een directe aanval op de soevereiniteit van Noorwegen zijn, dat weet Rusland ook, maar niemand houdt vooralsnog het land tegen als het troepen toeristen stuurt. ‘Ze zijn een alternatief voor militairen.’

Voorlopig blijft de Russische verovering van Spitsbergen dus van toeristische aard. Of de invasie in de toekomst oorlogszuchtiger vormen zou kunnen aannemen, is een vraag waar Baev niet over wil speculeren. Wel vindt hij het belangrijk dat Noorwegen en de Navo waakzamer zijn rond Spitsbergen. Politici richten hun aandacht nu vooral op de Baltische staten. Op Spitsbergen valt de Russische dreiging minder op, zegt hij. ‘Maar die is er wel. Het gevaar bestaat dat we pas met een antwoord komen als het kwaad al is geschied.’

Van de politieke spanningen is hier in de vallei vandaag weinig te merken. Toerist Zakherov lijkt vooral opgelucht dat de groep morgen een rustdag heeft. Tijdens een bezoek aan het museum van Barentszburg zal hij dan meer te weten kunnen komen over de Pomoren, Russische zeevaarders die volgens de overlevering hier al voet aan wal zetten voor de komst van de Nederlandse ontdekkingsreiziger Willem Barentsz. Voor dit verhaal is echter geen historisch bewijs. Maar ach, wat maakt het uit, zegt Zakherov, ‘onze geschiedenis maakt de reis extra spannend.’