Denk even niet aan Ariël. De wereldberoemde, roodharige Disneyprinses die moet doorgaan voor de kleine zeemeermin in de gelijknamige tekenfilm uit 1989 is níét representatief voor de meermingemeenschap. Ariël is het kindvriendelijk verpakte product van een commerciële reus. Onschadelijk, levenloos.

Er is zo veel meer te beleven in de troebele onderwaterwereld van de zeemeermin. Zeemeerminnen heb je in alle soorten en maten: klein, ja, maar zeker ook groot, en vals en tragisch. Je hebt de gevaarlijke sirenen die zeelui met hun stem betoveren en mee de diepte insleuren, de tragische waternimf Ondine en de allesbehalve aaibare watergodinnen uit recente films als Pirates of the Caribbean en Peter Pan. Homerus beschreef ze al in zijn Odyssee. Peter Paul Rubens schilderde ze, evenals Edvard Munch. Gustav Klimt was er door geobsedeerd. Shakespeare, Ibsen, Andersen: weinigen konden de verleiding weerstaan.

Tegenwoordig is het zeemeervolk doorgedrongen tot de populaire cultuur en de reclamewereld. Zie bijvoorbeeld het beeldmerk op de flessen wijn van Stormhoek (Albert Heijn) of het logo van Starbucks. Wanneer je toevallig in een kustplaats bent, onderzoek dan eens de tattoos van de eerste de beste zeebonk die je ziet. Grote kans dat je zeemeerminnen met ontblote borsten tegenkomt. Op Instagram is mermaiding (poseren als een zeemeermin, al dan niet met nepstaart) een trend, zeker op #MermaidMonday.

In films waren ze altijd al te bewonderen. Denk aan Splash (1984) met Daryl Hannah en misschien herinneren ramptoeristen zich nog de onbedoeld grappige Nederlandse film De zeemeerman (1996) met Daniël Boissevain in de hoofdrol. Zet je schrap, want er komen binnenkort maar liefst vier grote zeemeerminfilms aan, waaronder drie nieuwe verfilmingen van De kleine zeemeermin, inclusief een live-actionfilm van Disney. Ook in het theater is ze aan een opmars bezig (zie inzet).

Waarom zijn zeemeerminnen zo aantrekkelijk voor kunst en commercie? Wat heeft een mythisch wezen met het bovenlichaam van een vrouw en de staart van een vis ons te zeggen?

Teylers Museum

In 2013 richtte Teylers Museum in Haarlem een tentoonstelling in over zeemeerminnen. Tegelijk publiceerden meerminliefhebbers Paul Faber en Bert Sliggers hun uitvoerige (kunst)historische overzicht Een zee vol meerminnen. Daarin geven ze toe dat de zeemeermin per definitie ondefinieerbaar is. 'Het is een glibberig, watervlug wezen, letterlijk en figuurlijk ongrijpbaar.' Ze is net zo ongrijpbaar als het element dat ze symboliseert: water. De ene keer associëren we haar met de positieve aspecten van water: vruchtbaarheid, zuiverheid en liefde. De andere keer met de dreiging en verwoestende krachten ervan. Haar identiteit beweegt zich tussen uitersten, van prinses tot zeemonster. Juist die gespletenheid maakt haar sterk. Een goede zeemeermin laat zich niet vangen.

Zeemeerminnen behoren tot de oudste mythische wezens die we kennen. Ze zijn zo oud als de zee zelf. Wij mensen zijn ooit uit dezelfde zee voortgekomen en kregen dankzij de evolutie benen om ons te kunnen bewegen op het land. Sindsdien kunnen we het niet laten om achterom te kijken, naar waar we vandaan komen. En wie ontwaren we daar? De zeemeermin. Als we haar zien, dan kijken we rechtstreeks naar het raadsel van ons eigen ontstaan.

Mermaiding is natuurlijk een vorm van escapisme. Wie een zeemeermin is, is even geen mens met alle bijbehorende sores. En dus wordt de vraag naar monovinnen steeds groter. Er bestaan zelfs professionele zeemeerminnen (m/v). Wie zijn adem lang kan inhouden en sierlijk zwemt, kan carrière maken als entertainer, milieuactivist of onderwatermodel. Het bekendste voorbeeld daarvan is de Engelse zeemeermin en activist Hannah Mermaid (43). Op YouTube kun je haar zien zwemmen met haaien, pijlstaartroggen en dolfijnen, waarna een stichtelijk praatje volgt over het schoonhouden van onze oceanen. Wie een beroeps wil worden, moet trouwens wel eerst naar de speciale zeemeerminschool. Die duiken in rap tempo overal op. In Zeist staat sinds kort de Meermin School Nederland. Hier volg je een opleiding tot 'selkie', 'sirene' of 'zeemeermin' en leer je zwemtechnieken, freediven en alles over de juiste tops en staarten.

De zeemeermin was niet altijd zo geliefd. Dat het mysterie van haar wezen ook angst kan aanjagen, is op te maken uit haar vroegste verschijningen. Een van de eerste bronnen is de Griekse dichter Homerus. In zijn Ilias en Odyssee (rond 800 voor Christus) speelt de zee een grote rol en komt een keur aan zeenimfen voor, zoals de nereïden en sirenen. Beiden kunnen gezien worden als verwanten van de zeemeermin. Vooral de zingende sirenen zijn berucht om hun fatale verleidingskrachten. Als Odysseus hun eiland nadert, zitten ze al te wachten op een 'weide, waar hoog opgestapeld de rottende beenderen van mannen en lichamen met verschrompelde huid liggen'. Hij ontkomt op het nippertje aan de levensgevaarlijke wezens. In de film Pirates of the Caribbean: On Stranger Tides (2011) zit een soortgelijke scène.

Physiologus

Na het begin van onze jaartelling belandt de zeemeermin in verschillende bestiaria, zoals de Physiologus uit de derde eeuw, waarin dieren en fabeldieren worden beschreven. Hierin krijgt ze, onder invloed van het christendom, te maken met verdachtmakingen. De gespletenheid van haar wezen zou duiden op een gespleten tong en dus was ze niet te vertrouwen. Ook haar vermeende zinnelijke lusten vond men maar niets. Ze werd gezien als handlanger van het kwaad.

Dit negatieve beeld van de zeemeermin draait bij in de 19de eeuw, als in de ontmythologiseerde wereld het geloof in fantasiewezens voorgoed is verdwenen en de romantici zich erover ontfermen. De zeemeermin in sprookjes en verhalen is een herboren zeemeermin. Haar gespletenheid wordt vanaf dan gevierd in plaats van verfoeid.

Een van die meerminnen nieuwe stijl is Ondine, een waternimf uit de Germaanse mythologie. Ondine heeft geen ziel. Alleen door met een mens te trouwen kan ze een ziel krijgen en een kind baren. Dat doet ze dan ook, maar na verloop van tijd ziet haar man haar niet meer staan. Daarop spreekt ze een dodelijke vloek over hem uit: zolang hij ademt zal hij blijven leven, maar zodra hij in slaap valt, zal hij stikken.

Drie theaterminnen

Dit jaar zijn maar liefst drie zeemeerminnen te zien in het theater, waaronder twee 'kleine'. De jeugdopera Meermeisje van Holland Opera speelde de afgelopen weken in Amersfoort. Vanaf vanavond toert de familiemusical De kleine zeemeermin van Theater Terra door het land.

Allebei zijn het bewerkingen van het originele sprookje van Hans Christian Andersen uit 1836, dat minder suikerzoet is dan de Disneyversie met Ariël. Andersen geeft zijn zeemeermin geen naam. Ze wil dolgraag een mens wil worden, zo graag dat ze bij een zeeheks haar staart verkoopt voor twee benen. Maar de prijs blijkt hoger dan ze denkt. Wat bij Disney goed afloopt, krijgt bij Andersen een grimmig einde.

Daarnaast komen Het Nationale Theater en Toneelgroep Oostpool deze zomer met het zoutwaterspektakel Ondine, in een regie van Jeroen De Man.

Het tragische verhaal over Ondine heeft vele kunstenaars uit die tijd geïnspireerd. Claude Debussy en Maurice Ravel gaven pianowerken de titel Ondine. De Franse schrijver Friedrich de la Motte-Fouqué kwam met de roman Undine en daarop baseerde toneelschrijver Jean Giraudoux dan weer zijn gelijknamige toneelstuk. Dat stuk is deze zomer voor het eerst in tijden weer te zien bij Het Nationale Theater.

Ondine is ook een grote inspiratie geweest voor Hans Christian Andersen bij het schrijven van De kleine zeemeermin, het verhaal van de populairste meermin allertijden. De twee verhalen vertonen opmerkelijke overeenkomsten. Later kreeg Ondine nog gezelschap van de Lorelei en andere gevaarlijke Rijnnimfen, die door Richard Wagner in zijn Ringtrilogie legendarische status hebben gekregen. In het theater is de zeemeermin, op Ondine na, wat op de achtergrond gebleven. Shakespeare noemt ze in een paar regels in Midzomernachtsdroom. En Henrik Ibsen schreef Fruen fra havet (De vrouw van de zee) in 1888, een symbolisch stuk over onderdrukte seksuele verlangens.

Waarom blijft de zeemeermin ons verleiden? Haar kracht is onmiskenbaar. Ze staat voor autonomie, anders durven zijn, onsterfelijkheid. Ja, behalve dan die gekke Ariël, die haar eigen wezen verloochent en daadwerkelijk verandert in een mens. Maar de échte zeemeermin is en blijft een raadsel voor iedereen die op het land is geboren. Ze kan ingezet worden voor commerciële, seksuele, politieke, ecologische, feministische en romantische doeleinden. Zo gaat het al duizenden jaren. Dankzij haar eindeloze flexibiliteit, haar glibberigheid, kan de zeemeermin voor eeuwig leven. We zullen voor haar blijven vallen.

<sup>De kleine zeemeermin, naar H.C. Andersen, van Theater Terra, regie Wesley de Ridder. Tournee t/m 20 mei.

Ondine, naar Jean Giraudoux, door Het Nationale Theater en Toneelgroep Oostpool, regie Jeroen De Man. Te zien in Den Haag en Arnhem, juni t/m augustus.</sup>

In 2012 stelde de National Oceanic and Atmospheric Administration: 'No evidence of aquatic humanoids has ever been found.' Toch zijn op YouTube veel wazige filmpjes te vinden die hun bestaan moeten bewijzen. Met name na de tsunami in Japan in 2011 verschenen er veel. Ook Columbus meldde ter hoogte van de Dominicaanse Republiek zeemeerminnen te hebben gezien. Aangenomen wordt dat hij zeekoeien zag: zoogdieren met vrouwelijke vormen, inclusief borsten en tepels.