De meeste passagiers voor de vlucht Moskou-Tasjkent arriveren op het vliegveld in handboeien. Ze worden afgezet door Russische agenten met honden. Het is niet de bedoeling dat deze Oezbeekse passagiers ooit nog terugkeren naar Rusland.

Er is iets aan de hand met immigranten uit Oezbekistan, en de wereld heeft dat gemerkt. Mensen uit deze groep pleegden aanslagen op een boulevard in New York (8 doden, oktober 2017), in een winkelstraat in Stockholm (5 doden, april 2017), in de metro van Sint-Petersburg (16 doden, april 2017) en in een nachtclub in Istanbul (39 doden, januari 2017). In naam van de jihad.

(Tekst gaat verder onder infographic).

Om de reeks aanslagen door Oezbeken beter te begrijpen, reizen we af naar de Centraal-Aziatische dictatuur.

Olim Akilov, lasser van beroep, loopt met grote passen over de stoep van een drukke straat in de hoofdstad Tasjkent. Hij zoekt een plek waar we niet afgeluisterd kunnen worden. Langs hem heen razen uitsluitend witte Chevrolets. Het automerk uit Detroit is het enige automerk dat hier verkocht wordt, in verband met de aanwezigheid van een Chevroletfabriek en torenhoge importtarieven - en wit is het goedkoopste model. 'Hier kan het wel', zegt de 44-jarige lasser en hij duikt een van de vele koffietentjes in met Amerikaanse namen als B&B Coffee House.

De broer van Akilov nam 5 jaar geleden het vliegtuig naar Zweden. Op 7 april jongstleden kaapte hij een vrachtwagen in Stockholm, sloeg de drukke voetgangersstraat Drottninggatan in, en trapte het gaspedaal in. Vier voetgangers waren op slag dood, een vijfde overleed in het ziekenhuis. Olim Akilovs broer, Rachmat, bekende de aanslag enkele dagen later voor de rechter.

'Ik hoorde pas weken later wat er gebeurd was', zegt Akilov door de westerse muziek heen. Nog steeds vindt hij het moeilijk te snappen hoe het kan: zijn eigen broer, ook een lasser, en vader van drie kinderen, die bewust mensen doodrijdt. 'Hij was helemaal niet religieus. Hij rookte iedere dag, dronk wodka op bruiloften.'

Een ding weet Akilov zeker. 'U kunt mijn hoofd erop afhakken: mijn broer is geradicaliseerd nadat hij uit Oezbekistan vertrok. Niet hier.'

_{(Tekst gaat verder onder foto).}

Patroon

Of datzelfde geldt voor de aanslagpleger in New York, kunnen we niet vragen aan diens vader. De oude man excuseert zich als hij begrijpt dat er een Nederlandse journalist voor zijn deur staat.

Maar onderzoekers van de aanslagen in New York en Sint-Petersburg zeggen hetzelfde als Olim Akilov: de daders radicaliseerden nadat ze Oezbekistan verlaten hadden. Toch lijkt er een patroon te bestaan dat bij allen terugkeert.

Met witte Chevrolets, B&B Coffee Houses en wodkaflessen voelt Tasjkent niet als het hart van een islamitisch bolwerk. Van origine is Oezbekistan dat wel. Je stuit op de fundamenten in de historische steden Samarkand en Boechara: 15de-eeuwse madrassa's (religieuze scholen) en moskeeën staan fier overeind. Alleen: het is hier nu levensgevaarlijk om openlijk moslim te zijn.

_{(Tekst gaat verder onder foto).}

Voor de islam is bijna geen ruimte in Oezbekistan, besloot Islam Karimov, 27 jaar lang alleenheerser tot zijn dood in 2016. Oezbeken waren na het einde van de atheïstische Sovjet-Unie net begonnen aan een herontdekking van hun religie - onder aanmoediging van buitenlandse islamitische machten die invloed in Centraal-Azië beoogden - toen Karimov halverwege de jaren negentig ingreep.

Nieuwe gebedshuizen sloten. Bestaande moskeeën kwamen onder staatstoezicht en de veiligheidsdienst stelde een zwarte lijst op met 'religieuze extremisten'. Afgelopen augustus stonden er, totdat de nieuwe president de lijst inkortte, achttienduizend mensen op. Zij kampen met reis- en werkrestricties. Velen belandden in de gevangenis.

Nog steeds doet de regering er veel aan om het land vrij te houden van religieus extremisme. Ook als dat ten koste gaat van individuen. Moetabar Achmedova weet er alles van. Voor mensenrechtenorganisatie Memorial monitort ze de veiligheid van moslims hier. 'In de afgelopen twee weken zijn er weer 79 mensen opgepakt', zegt ze. Volgens Human Rights Watch houdt de Oezbeekse regering duizenden 'religieuze gevangenen' vast.

'Vaak zijn het niet eens moslims die opgepakt worden', zegt Achmedova, 'maar bijvoorbeeld mensen die een vriend, familielid of buurman hebben die een keer naar de moskee is gegaan.'

Dat brengt risico's mee voor blijvers, blijkt zeven uur rijden buiten de hoofdstad, in het gehucht Narpaj. Vier vrouwen leggen er urenlang uit waarom vier van hun zoons en echtgenoten opgepakt zijn. De mannen werkten in Sint-Petersburg en vlogen een paar dagen na de aanslag in die stad terug naar Tasjkent voor een bruiloft. Verkeerd moment: iedere Oezbeek uit Sint-Petersburg gold toen even als religieuze extremist.

De mannen kregen celstraffen van 6 tot 8 jaar. Zonder enig bewijs, stellen de vrouwen. De laatste keer dat zij hun mannen zagen, liepen die plotseling op krukken in de rechtbank.

_{(Tekst gaat verder onder foto).}

Uitgeloot

Nee, het is onwaarschijnlijk dat de Oezbeekse aanslagplegers hun moordpartijen in het Westen hier voorbereidden. Ze vertrokken aanvankelijk wegens een combinatie van armoede en onderdrukking, als miljoenen andere Oezbeken. De meesten kiezen voor Rusland, ook een voormalige Sovjet-republiek. De afgelopen jaren gokken Oezbeken vaker op een toekomst in het Westen. Ze doen massaal mee aan het lotingssysteem voor Amerikaanse verblijfsvergunningen en proberen visa te bemachtigen voor de Europese Unie.

'Iedereen in Oezbekistan wil naar de VS', zegt Olim Akilov in de koffietent. Zijn broer werd uitgeloot en koos voor Zweden. Daar integreren als laagopgeleide Oezbeek is wat anders dan in Rusland. De inburgering verliep moeizamer dan Rachmat Akilov deed voorkomen via Skype. Zijn verzoek om een verblijfsvergunning werd afgewezen, hij dook onder als illegaal - en toen ging het mis.

Met een geavanceerde propagandamachine wist IS wereldwijd mensen te rekruteren. Wie zwak staat is vatbaarder. De aanslagplegers van Sint-Petersburg, New York en Stockholm hadden het allen moeilijk.

Olim Akilov begrijpt niet dat westerse regeringen niet harder ingrijpen. 'Mijn broer vertelde me altijd dat Zweden heel vrij is. Dat je gemakkelijk aan drugs kunt komen, dat het internet open is. Ik wil me juist aan Zweden verontschuldigen voor mijn broer. Maar het is misgegaan doordat er daar te veel vrijheid is, denk ik.'

Dit voorjaar wordt een vonnis verwacht voor Rachmat Akilov. Olim is niet van plan naar Zweden te reizen. 'Ik ben bang dat ik daar een broer aantref die ik niet ken.'

Open gaan de poorten van een gesloten rijk 
27 jaar zuchtte Oezbekistan onder de dictatuur van president Islam Karimov. Sinds zijn dood, een jaar geleden, opent het land zich. Maar de geest van Karimov jaagt velen nog schrik aan.

Bekijk en lees hier het scrollverhaal. 

Onze correspondent reisde naar een van de meest gesloten plekken ter wereld. 
Oezbekistan is een van de meest gesloten plekken op aarde en er komen zelden journalistieke verhalen uit dit land. Toch lukte het Volkskrantjournalist Tom Vennink om een reportage te schrijven. Zo kwam zijn verhaal tot stand.