Rechts-extremisme in Nederland: de drie opmerkelijkste bevindingen van de NCTV en de AIVD

Signalen dat het rechts-extremisme in Nederland virulent opleeft, waren er al langer. In februari 2016 gooiden vijf mannen molotovcocktails naar een moskee in Enschede, waar op dat moment tientallen mensen verbleven – een terroristisch misdrijf, oordeelde de rechter. Sinds het uitbreken van de vluchtelingencrisis nam het aantal geregistreerde geweldsincidenten vanuit extreemrechts sterk toe: van 17 in 2013 naar 45 in 2016. En dan is er nog de opmars van alt-right – dat draait om wit-superioriteitsdenken – onder met name hoogopgeleide, witte mannen.

_{Wilt u dit artikel liever beluisteren? Hieronder staat de door Blendle voorgelezen versie.}

Lange tijd leken de inlichtingen- en veiligheidsdiensten zich vooral op het jihadisme te richten en de rechts-extremistische dreiging te veronachtzamen, nu liggen er twee kloeke rapporten. Dinsdag wordt de studie ‘De golfbewegingen van rechts-extremistisch geweld in West-Europa’ van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) naar de Tweede Kamer gestuurd, begin oktober verscheen het rapport ‘Rechts-extremisme in Nederland, een fenomeen in beweging’ van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD). Hier de opmerkelijkste bevindingen.

Versterken rechts-populistische partijen het rechts-extremisme? 

De relatie onderzoeken tussen rechts-populistische partijen als Forum voor Democratie (FvD), Partij Voor de Vrijheid (PVV) en het rechts-extremisme is een riskante onderneming. Toen de AIVD in haar rapport het anti-islamstandpunt als de belangrijkste ideologische drijfveer binnen het rechts-extremisme aanwees, was er felle kritiek vanuit rechts-populistische hoek. De AIVD zou met deze analyse iedereen met islam-kritische opvattingen criminaliseren.

De NCTV houdt zich dan ook op de vlakte door te stellen dat er geen ‘wetenschappelijke consensus’ bestaat over de relatie tussen rechts-populisme en rechts-extremisme. Er zijn academici die stellen dat rechts-populistische partijen de voedingsbodem voor rechts-extremisme weghalen doordat de partijen breder levende grieven over immigratie en de islam op de politieke agenda weten te zetten. Anderzijds zijn er wetenschappers die er juist op wijzen dat de anti-islam- en -migrantenretoriek van rechts-populistische partijen en hun ambivalente uitlatingen over geweld een voedingsbodem kunnen zijn voor het gebruik van geweld.

De NCTV ziet sowieso een toename en verharding van xenofobe sentimenten op sociale media, niet alleen van rechts-populistische politici en opiniemakers, maar ook van zogenoemde ‘boze burgers’.

Een voorbeeld van hoe rechts-populistische partijen het rechts-extremisme kunnen versterken speelde in 2015-2016. In die periode zag de Twitter-hashtag #kominverzet het licht. Vooral PVV-leider Wilders bediende zich er vaak van om protest tegen asielopvang en islam aan te wakkeren. Daarna werd het tienduizenden malen gebruikt, ook door rechts-extremistische groeperingen als Identitair Verzet, die het nog steeds als strijdkreet hanteert.

De terugkeer van biologisch racisme

De NCTV signaleert drie golfbewegingen binnen het rechts-extremisme in het naoorlogse Europa. Allereerst zijn daar de klassieke neonazi-groepen die voor hun ideologische vorming putten uit de nationaalsocialistische ideologie (1933 – 1945). Uitgangspunt is de ‘superioriteit van het blanke ras’, aangevuld met een afkeer van links en migranten. Geweld wordt door deze groeperingen niet geschuwd. Het beruchtste voorbeeld is de neonazistische NSU in Duitsland, die tussen 2000 en 2007 negen racistische moorden pleegde op migranten.

De tweede golf komt op gang na 9/11, en verlegt de aandacht van ‘ras’ naar cultuur. Onvrede over de islam en de multiculturele samenleving groeit en wordt inzet van politiek debat. Rechts-extremistische groeperingen voegen zich naar deze clash of civilization door te waarschuwen voor de ‘islamisering van Europa’. Dit krijgt vooral vorm in de zogeheten ‘counter-jihad’-beweging, die de ‘ondergang’ van westers-christelijk Europa een halt wil toeroepen. In tegenstelling tot het neonazisme is hier nauwelijks sprake van antisemitisme. Israël wordt door velen beschouwd als een bastion in de strijd tegen de islam.

De derde golf is tegelijkertijd een heel moderne én een heel ouderwetse vorm van rechts-extremisme. Deze golf is vooral opgekomen na de verkiezing van Trump tot president van de VS in 2016 en wordt aangevoerd door alt-right. Met moderne internetmiddelen zoals memes – visueel overgedragen, humoristisch bedoelde uitingen – brengt alt-right een klassiek neonazistisch gedachtegoed aan de man: de ‘superioriteit van het blanke ras’.

Alt-right, ofwel alt-rechts, presenteert zich nadrukkelijk als een ‘intellectuele’ beweging die zich meer toelegt op ideeënvorming dan op protestacties op straat. Een centraal thema is de ondergang van het ‘blanke ras’. De relatie tussen IQ en ras is ook een van de stokpaardjes van alt-right. Een belangrijke vertegenwoordiger van alt-right in Nederland is Erkenbrand. Via lezingen, conferenties en publicaties probeert de club het ‘rassenbewustzijn’ te vergroten. Het doel is om tot een voldoende kritische massa te komen die ook een homogene witte etnostaat wil nastreven.

Hoe gevaarlijk is extreemrechts?

Aansluitend op het voorafgaande: de AIVD constateert een niet-gewelddadige dreiging tegen de democratische rechtsorde die voortkomt uit systematisch haatzaaien, bevolkingsgroepen demoniseren, intimideren of een sfeer van angst creëren. De dienst wijst met name op alt-rechts, dat de geesten rijp wil maken voor een culturele omwenteling: een maatschappij waarin racisme normaal is en waar uiteindelijk alleen de grondrechten van witte burgers zijn gewaarborgd. ‘Als dergelijk gedachtegoed in de toekomst steeds meer voet aan de grond krijgt in de Nederlandse samenleving en daarmee ook doorsijpelt naar het openbaar bestuur, is dat een bedreiging voor de Nederlandse democratische rechtsorde’, waarschuwt de AIVD.

Vooralsnog zijn de activiteiten van rechtsextremisten voor het merendeel niet gewelddadig, constateren de diensten. Wel worden vaker dan voorheen uitspraken gedaan die geweld aanmoedigen en verheerlijken tegen met name moslims en de overheid, stelt de AIVD. Bovendien heerst in rechts-extremistische kringen een grote fascinatie voor vuurwapens, signaleert de dienst. Deze ontwikkelingen baren zorgen. ‘Ze creëren een klimaat waarin het risico dat (snel radicaliserende) rechts-extremistische eenlingen of kleine groepen geweld in zullen zetten om een statement te maken, groter is dan in het verleden.’

Hoe omvangrijk rechts-extremistisch geweld is, blijft deels onder de radar. Dat is volgens de NCTV mede toe te schrijven aan het gebrekkige Europese overzicht van rechts-extremistische data en het gebruik van uiteenlopende definities. Zo blijkt de overlap tussen hate crime en terroristisch geweld in de praktijk aanzienlijk.