Het epische Reason, over radicaliserend India, heeft de hoofdprijs op het Idfa gewonnen. Wij spraken de maker over zijn documentaire

‘Ik heb ’m allereerst voor een Indiaas publiek ­gemaakt’, zegt Anand ­Patwardhan (68) met een verontschuldigend lachje, over zijn woensdagavond op Idfa bekroonde documentaire.

Reason (Indiase titel: Vivek) is een vier uur lange, waarschuwende film over de Indiase samenleving, die meer en meer in de ban raakt van uiterst rechtse en extremistische hindoe-nationalistische bewegingen.

Twee moorden waren het vertrekpunt voor zijn epische verslag. De eerste was die op Narenda Dabholkar, een arts die religieuze goeroes ontmaskerde als charlatans en zijn fans en toehoorders opriep ‘rationeel’ en ‘seculier’ te denken. Hij werd in 2013 vanaf een motorfiets doodgeschoten. De tweede moord was die op ­Govind Pansare, een linkse politicus die huwelijken buiten de eigen kaste aanmoedigde.

‘Ik realiseerde me dat die beide moorden niet op zichzelf stonden’, zegt Patwardhan na de eerste vertoning van zijn film op het Amsterdamse festival, afgelopen dinsdag. ‘Reason gaat over het gevecht tussen geloof en rede, een eeuwenoude strijd. Religie op zich is geen probleem, misbuik van religie wel. Gepolitiseerde religie is een wapen om te domineren.’

Nog nooit zo moeilijk

Patwardhan is een van India’s ­bekendste documentairemakers. Hij richt zijn camera al veertig jaar op het eigen land, maakte films die de ­wereld overgingen, zoals de sloppenwijkdocu Bombay: Our City (1985) en zijn aanklacht tegen de nucleaire ­wapenwedloop War and Peace (2002). Soms moest Patwardhan jaren ­procederen om zijn films in India te mogen vertonen. ‘Maar nooit eerder was het zo moeilijk werken als nu’, zegt hij. ‘De huidige machthebbers in India tolereren volstrekt geen kritiek.’ De rechtse partij van de huidige ­premier Narendra Modi is ideologisch verbonden met het hindoe-­nationalisme.

Patwardhan mengde zich met zijn camera in demonstraties, sprak vertegenwoordigers van verdrukte bevolkingsgroepen en vult zijn opnamen aan met nieuwsfragmenten, foto’s en historische beelden.

De niet-Indiase kijker van zijn film zou een schemaatje van de politiek-religieuze constellatie kunnen gebruiken: in het imposante Reason ­wemelt het van de namen, moorden, stromingen en flarden geschiedenis. Mogelijk past hij het geheel nog iets aan, zegt de regisseur, voor vertoningen buiten India. ‘Zodat je niet ­verdwaalt in de film. Wat overbodige details weglaten, soms nét wat meer uitleggen. Dat kan. Aan de andere kant: je hóéft niet bang te zijn voor wat je niet kent. Misschien is 20 procent niet duidelijk voor mensen buiten India. Maar wat echt belangrijk is, pik je wel op. Trouwens: een film waarin alles altijd meteen duidelijk is, wordt al snel saai.’

Reason volgt de religieuze uitwassen: hoe ‘koeienvigilantes’ (hindoeïstische knokploegen) ook zomaar ­dorpelingen ombrengen op basis van onbewezen beschuldigingen van het eten van rundvlees. Patwardhan legt verbanden met het verleden: de moord op Mahatma Ghandi in 1948 bijvoorbeeld, gepleegd door precies dezelfde soort fanatici. ‘Toen was het nog een kleine groepering. Maar door de jaren heen hebben ze zich georganiseerd. Nu zijn ze groot. Niks houdt ons tegen hetzelfde te doen, overigens. Mensen die geloven in liberale waarden en seculiere democratie kunnen zich óók organiseren.’

Verre van uniek

Patwardhan, bekend om zijn seculiere kijk, lacht minzaam. ‘Seculieren zijn lui. Ze verrichten geen hard werk, zoals fascisten dat doen. Seculieren staan niet om 4 uur ’s ochtends op om te marcheren, of de jeugd te mobiliseren. We hebben dit voor onze ogen laten gebeuren. Op heel veel plekken in de wereld, overigens. Wat je ziet in Reason is verre van uniek.’

Soms, als hij zich in Reason met zijn camera tussen demonstrerende ­fundamentalisten begeeft, kan de ­zestiger zich niet inhouden. Dan móét Patwardhan zich uitspreken: hoe weinig die lui begrijpen van de Indiase geschiedenis en van hun eigen rol in die geschiedenis. ‘Ik pretendeer neutraal te zijn, in mijn films. Ik leg vast wat zich voltrekt. Maar soms, als iets me écht van streek brengt, schuif ik de filmmaker opzij.’

Bijvoorbeeld als hij mannen treft – en voor de camera terechtwijst – die trots Ghandi’s beeltenis meedragen, maar tegelijk ook diens moordenaar vereren; de hindoe-nationalist ­Nathuram Godse. Het tekent de politiek-religieuze wirwar.

Geheim

Zijn 240 minuten lange film wordt al vertoond in eigen land, maar wel in het geheim. ‘Dan worden mensen uitgenodigd, via de telefoon, zonder dat ze weten wat ze precies gaan zien. Dan en dan, die locatie, kom! Soms wel vierhonderd man tegelijk.’

Het is bijna verkiezingstijd in India, dus de overheid is momenteel iets voorzichtiger in het beknotten van een filmmaker zoals hij, redeneert Patwardhan. ‘Ze willen geen slechte pers, zeker nu mijn film ook internationaal wordt vertoond. (Reason was eerder al te zien op het festival van ­Toronto, red.) Het kan ze slechte pers opleveren als ze iemand zoals ik hinderen. Maar als er te veel mensen kijken, wordt er wellicht ingegrepen.’