Direct naar artikelinhoud
AnalyseBraziliaanse verkiezingen

De vier beloftes waarmee de rechtse populist Jair Bolsonaro de Brazilianen voor zich hoopt te winnen

Zondag lijkt Jair Bolsonaro de presidentsverkiezingen in Brazilië te gaan winnen. Daarmee komt een rechts-conservatieve populist aan de macht, met wortels in het leger. Wat is zijn programma?

Jair BolsonaroBeeld REUTERS

1. Criminaliteit

Alle deugdzame burgers een wapen (om boeven snel te kunnen doodschieten)

Presidentskandidaat Jair Bolsonaro (63) is van plan de Braziliaanse samenleving te ‘reinigen’ van alles wat niet deugt, te beginnen met criminelen. ‘Een goede bandiet is een dode bandiet’, is het motto van de oud-legerkapitein. Hij wil de wapenwetgeving versoepelen, zodat ‘deugdzame burgers’ met een pistool over straat kunnen om zich te verdedigen tegen misdadigers. ‘Als je leven of ­eigendom wordt bedreigd, mag je ­doden’, vindt Bolsonaro.

Soldaten assisteren de politie bij de jacht op drugs en wapens in Rio de JaneiroBeeld EPA

Veiligheid is de grootste zorg van Brazilianen, blijkt uit peilingen. Vorig jaar is een recordaantal van 64 duizend moorden gepleegd, en gewelddadige roofovervallen zijn aan de orde van de dag. Bolsonaro pleit voor keiharde repressie en wil de politie een vrijbrief geven verdachten dood te schieten. ‘Of een agent er nu tien, vijftien of twintig doodschiet, hij moet worden beloond en niet vervolgd.’

Mochten verdachten toch levend het politiebureau bereiken, dan kunnen ze onder Bolsonaro rekenen op zwaardere straffen. Ook aan vervroegde vrijlating of andere ‘voordeeltjes’ voor gevangenen komt een eind. De kandidaat wil een uitzondering maken voor verkrachters: als ze zich chemisch laten castreren, kunnen ze strafvermindering krijgen. Hij hoopt de misdaad verder aan te pakken door kinderen van 16 en 17 jaar als volwassenen te berechten.

Nu al is de Braziliaanse politie zeer gewelddadig. Vorig jaar doodden agenten vijfduizend burgers, onderzoek naar de precieze toedracht blijft veelal uit. Mensenrechtenorganisaties vrezen dat dit aantal onder Bolsonaro snel zal stijgen. Ook waarschuwen ze voor het legitimeren van milities. Dat zijn gewapende groepen van voornamelijk oud-militairen en -politieagenten die favela’s ‘bevrijden’ van drugsbendes en vervolgens zelf de bevolking terroriseren.

Bolsonaro’s vicepresidentskandidaat Hamilton Mourão heeft ook een militair verleden: hij is pas afgezwaaid als generaal. Mourão opperde tijdens de campagne dat als anarchie dreigt, de president met hulp van het leger de macht volledig naar zich toe kan trekken. Ook kwam hij met het plan een nieuwe grondwet te laten schrijven door ‘notabelen’. Bolsonaro floot hem terug: ‘We zullen slaven zijn van de grondwet’.

Toch spreekt Bolsonaro met nostalgie over de militaire dictatuur. Destijds was er veel minder criminaliteit, benadrukt hij keer op keer. Hij zet de grootste beulen uit die tijd op een voetstuk en is een voorstander van het martelen van gevangenen. ‘Martelen is het probleem niet, maar ze hadden hen beter kunnen vermoorden’, zei hij over het lot van politiek gevangenen tijdens de dictatuur.

2. Samenleving

Weg met communisten en klaplopende kunstenaars (en homo’s subiet terug de kast in)

Twee mannen zoenen tijdens de Champions Ligay, een voetbaltoernooi voor homo's in Rio de JaneiroBeeld REUTERS

Brazilië is volgens Bolsonaro een land geworden zonder waarden en normen. Dat is te wijten aan ‘de communisten’, zoals hij de Arbeiderspartij PT noemt. De PT was van 2003 tot 2016 aan de macht en heeft tal van progressieve maatregelen doorgevoerd. Bolsonaro vindt dat de PT het land heeft uitgeleverd aan minderheden en belooft dat de meerderheid het weer voor het zeggen krijgt.

Bolsonaro deelt de Braziliaanse bevolking in in twee categorieën: deugdzame burgers en de rest. De deugdzame burgers vertegenwoordigen ‘het ware Brazilië’. Het zijn hardwerkende mensen die geen aanspraak maken op uitkeringen. Hij hekelt de ‘slachtofferpolitiek’, zoals hij beleid gericht op zwakke groepen noemt: ‘Vrouwen, indianen, homo’s, zwarten, ze zijn zogenaamd allemaal slachtoffers. Daar ga ik een einde aan maken.’

Ook het onderwijs moet op de schop. Bolsonaro pleit voor meer militaire scholen en wil het vak ‘moraliteit en burgerschap’ weer verplicht stellen, net als tijdens de dictatuur. Seksuele voorlichting verdwijnt uit de les; zoiets hoort thuis in het gezin.

Bolsonaro vindt dat homo’s te zichtbaar zijn geworden. ‘Ik ben niet homofoob, maar als ik twee mannen zie kussen op straat, dan sla ik ze’, zei hij daarover. Hij denkt dat kinderen die op straat of op televisie homo’s zien, meer kans hebben zelf ook homoseksueel te worden. Zijn standpunten hebben hem de steun opgeleverd van de Pinkstergemeenten, machtige en steenrijke instituten in Brazilië met een snel groeiende aanhang.

De presidentskandidaat is fel tegen abortus, maar heeft zich wel meermaals uitgesproken voor ‘rigoureuze gezinsplanning’. Sterilisatie van armlastigen lijkt hem een goede manier om armoede en criminaliteit te bestrijden.

Kunstenaars en de culturele sector gaan barre tijden tegemoet onder Bolsonaro. De oud-militair vindt het onacceptabel dat er overheidsgeld gaat naar exposities en concerten, die vaak in strijd zijn met de moraal die hij voor ogen heeft. ‘Laat ze maar gewoon gaan werken voor hun geld’, aldus Bolsonaro.

Ook organisaties die zich bezighouden met mensenrechten of milieu hebben een nieuwe vijand, evenals kritische journalisten en linkse intellectuelen. ‘We zullen die rode klaplopers van de kaart vegen’, zei Bolsonaro afgelopen zondag. ‘Dit land is van ons, niet van hen. Als ze hier willen blijven, zullen ze zich aan onze wetten moeten onderwerpen. Anders is het vertrekken of de cel in.’

3. Economie

Ruim baan voor het bedrijfsleven (tot diep in de Amazone)

Ka'apor-indianen hebben illegale houthakkers gevangen genomen op hun land in de amazoneBeeld Reuters

Van economie heeft Bolsonaro weinig kaas gegeten. Hij nam daarom de neoliberale econoom Paulo Guedes in de arm als ­financieel adviseur en gedoodverfd minister van Economie. Dat werpt vruchten af. Zowel internationale markten als het Braziliaanse bedrijfsleven hebben zich enthousiast achter Bolsonaro geschaard. Guedes stelt ze immers een hoop kansen in het vooruitzicht: zeker vijftig staatsbedrijven zullen worden geprivatiseerd, de moordende bureaucratie wordt aan banden gelegd en bedrijven gaan minder belasting betalen.

Vanaf begin deze eeuw groeide de Braziliaanse economie gestaag, terwijl de armoede, werkloosheid en ongelijkheid daalden. Maar in 2013 kwamen er scheuren in dat succesverhaal. De grondstofprijzen daalden, en in plaats van de uitgaven te beperken, bleef toenmalig president Dilma Rousseff geld uitgeven als water.

Nadat Rousseff eind 2014 werd herkozen, probeerde ze alsnog maatregelen te nemen om de economie weer op de rails te krijgen. Maar ze werd gedwarsboomd door een muitend Congres, dat haar uiteindelijk heeft afgezet. De politieke instabiliteit en enorme corruptieschandalen schrikten investeerders af en het land belandde in een economische afgrond met een historisch hoge werkloosheid.

Bolsonaro belooft in vier jaar tijd 10 miljoen banen te creëren. Daartoe wil hij de arbeidsmarkt flexibiliseren, het peperdure pensioenstelsel hervormen en belastingen te verlagen of – zoals bij vermogen en erfenissen – zelfs helemaal af te schaffen.

Om de overheidsuitgaven terug te dringen wil hij het aantal ministeries inperken, het Congres verkleinen, overheidsgebouwen verkopen, en privileges van rechters en politici aan banden leggen. Wat hij met dat laatste bedoelt, blijft in het midden.

Bolsonaro wil ruim baan geven aan landbouw, veeteelt en industrie, ook in de nu nog beschermde delen van de Amazone. Hij gelooft niet in klimaatverandering en is van plan uit het akkoord van ­Parijs te stappen. Milieuwetten vindt hij onzin; hij wil het ministerie van Milieu onderbrengen bij Landbouw.

Met zijn plannen zet hij de rechten van de inheemse bevolking op de tocht. Zij hebben de afgelopen dertig jaar delen van de Amazone toegekend gekregen en spelen een grote rol bij de bescherming ervan. Bolsonaro wil wegen en spoorwegen aanleggen in het regenwoud, en de inheemse gebieden open stellen voor mijnbouwbedrijven.

4. Corruptie

Minder politici en militairen als minister (om koehandel uit te bannen) 

Gejuich in het parlement als dat zich in 2016 uitspreekt voor afzetting van president Roussef wegens corruptieBeeld AFP

Bolsonaro dankt zijn succes grotendeels aan een breed gedeelde woede over de zakkenvullende politieke klasse. De afgelopen jaren kwam een immens corruptieschandaal aan het licht, waarbij vrijwel alle gevestigde partijen zijn betrokken. Honderden miljarden aan overheidsgeld zijn weggesluisd, in een vernuftige samenwerking tussen de private sector, staatsbedrijven en politici.

Hoewel Bolsonaro 27 jaar in het Congres heeft gezeten, voor acht verschillende partijen, presenteert hij zich als een outsider. De Brazilianen slikken het, omdat Bolsonaro niet verdacht wordt van betrokkenheid bij het corruptieschandaal. Hij belooft schoon schip te maken en Brazilië te bevrijden van de graaizucht.

Allereerst wil hij de straffen voor corruptie verzwaren en de mogelijkheid van preventieve opsluiting van verdachten verruimen. Hij belooft het Openbaar Ministerie en rechters die corruptie onderzoeken de vrije teugel te geven, en de transparantie binnen de overheid te vergroten.

Verder wil hij de mogelijkheden om overheidsgeld achterover te drukken inperken. Hoe kleiner de staat, hoe minder corruptie, is het idee. Met dat in het achterhoofd gaat hij staatsbedrijven privatiseren en het aantal ministeries en parlementszetels verkleinen. Militairen krijgen ministerposten, om de rechtschapenheid te garanderen.

Bolsonaro beroept zich op een ‘nieuwe moraal’. Er staat hem een ‘culturele transformatie’ voor ogen, waarna straffeloosheid en corruptie niet langer onderdeel zullen zijn van de Braziliaanse identiteit. Er moet ook een eind komen aan de schimmige politieke koehandel en het uitwisselen van gunsten.

Vooral dat laatste zal lastig worden. Er zitten dertig politieke partijen in het Congres, Bolsonaro’s partij PSL heeft 10 procent van de zetels. Voor een aantal van zijn plannen, op het gebied van veiligheid bijvoorbeeld, zijn grondwetswijzigingen nodig. Dat vereist een tweederde meerderheid, wat normaal gesproken alleen lukt met het uitruilen van gunsten, al dan niet in combinatie met koffers geld.

Bolsonaro heeft wel het geluk dat bij de parlementsverkiezingen van begin oktober het meest conservatieve Congres in decennia is gekozen. Een merendeel staat open voor zijn plannen op het gebied van veiligheid, economie, cultuur en onderwijs. Maar de vraag is of hij hen ook zo gek krijgt voor de anti-corruptiemaatregelen te stemmen. Veel parlementariërs staan immers zelf op de verdachtenlijst.