Braziliaanse factcheckers draaien overuren in strijd tegen nepnieuws: ‘Leugens blijken sexyer’
Braziliaanse media hebben de oorlog tegen nepnieuws verloren. Hun factcheckers draaien overuren, maar kunnen niet op tegen de hardnekkige leugens die in honderdduizenden WhatsAppgroepen circuleren. ‘Ik word er moedeloos van’, zegt Amanda Lemos (25), factchecker bij kwaliteitskrant Folha de São Paulo. ‘Mensen geloven alleen nog wat in hun eigen straatje past.’
Zondag gaan de Brazilianen naar de stembus voor de tweede ronde van de presidentsverkiezingen. De extreemrechtse legerkapitein Jair Bolsonaro gaat ruim aan kop in de peilingen, en wint het hoogstwaarschijnlijk van Fernando Haddad, kandidaat van de linkse Arbeiderspartij PT. Bolsonaro weigert aan debatten deel te nemen, en voert vooral op sociale media campagne. Nepnieuws voert daar de boventoon.
Van de nepnieuws meldingen die Lemos via een speciaal in het leven geroepen WhatsAppnummer binnen krijgt, is 85 procent gericht tegen de PT en Haddad. Zo gaat er een video rond waarin babyflesjes te zien zijn met een speen in de vorm van een penis. Haddad zou die op crèches verspreiden in de hoop dat kinderen homoseksueel worden. Andere berichten stellen dat Haddad kinderporno gaat legaliseren, en dat hij Brazilië wil veranderen in een socialistische dictatuur.
Ook over Bolsonaro gaan leugens rond. Er circuleert een gemanipuleerde video waarin Bolsonaro zegt dat hij zich wil aansluiten bij een nazi-leger. Een ander bericht stelt dat hij de huidskleur van een zwarte katholieke beschermheilige wit wil maken. En nadat Bolsonaro begin september was neergestoken op een campagnebijeenkomst, circuleerde een hardnekkig gerucht dat de aanval door hemzelf in scène was gezet.
Artikelen minder vaak gedeeld dan de leugens
Lemos weerlegt de berichten in helder geschreven artikelen die prominent op de voorpagina van de website van Folha staan. Ze werkt daarbij samen met 23 andere mediabedrijven, die zich voor de gelegenheid hebben verenigd in de strijd tegen nepnieuws en elkaars berichten publiceren. ‘Onze artikelen worden best goed gelezen’, zegt Lemos. ‘Maar ze worden veel minder vaak gedeeld dan de leugens die eraan ten grondslag liggen.’
Bij de Amerikaanse verkiezingen in 2016 werd al duidelijk hoe groot de invloed van sociale media kan zijn bij het verspreiden van nepnieuws. Brazilianen behoren tot de fanatiekste sociale media gebruikers ter wereld, en om Amerikaanse toestanden te voorkomen, sloeg Facebook de handen ineen met Braziliaanse mediaorganisaties. Facebook financiert onder meer Comprova (bewijs), het samenwerkingsverband van 24 mediabedrijven waar ook Folha deel van uitmaakt.
Het hoofdkwartier van Comprova bevindt zich in een kelder van een privé-universiteit in São Paulo. Drie mannen zitten er achter Macbooks en bekijken hoe vaak en op welke platforms nepnieuws berichten worden gedeeld. ‘We kijken of een bericht potentie heeft om viraal te gaan’, legt directeur Sérgio Lüdtke (58) uit. ‘Zo niet, dan negeren we het. We willen nepnieuws niet onnodig onder de aandacht brengen.’
Polarisatie vruchtbare voedingsbodem voor leugens
De selectie van Comprova gaat naar de 24 deelnemende redacties, waar factcheckers aan het werk gaan om de berichten op waarheid te controleren. ‘Veel berichten zijn zo absurd dat je zou denken dat niemand het gelooft’, aldus Lüdtke. ‘Maar de extreme polarisatie is een vruchtbare voedingsbodem voor leugens. Bovendien hebben veel mediabedrijven in de afgelopen jaren betaalmuren opgeworpen. Brazilianen consumeren daardoor minder kwaliteitsjournalistiek.’
Facebook werkt ook direct samen met Braziliaanse factcheck-organisaties. Het Amerikaanse bedrijf stuurt twijfelachtige berichten op Facebookmuren door, en verwijdert deze als de factcheckers ze als nepnieuws bestempelen. Volgens Facebook is de verspreiding van nepnieuws daardoor met 80 procent verminderd. ‘Het werkt’, zegt ook Cristina Tardáguila, directeur van factcheck-organisatie Agência Lupa. ‘Maar er is een ongewenst neveneffect: nepnieuws heeft zich naar WhatsApp verplaatst.’
En de WhatsAppbubbel blijkt nog giftiger dan de Facebookbubbel. WhatsApp berichten zijn versleuteld, en niet te monitoren. Factcheckers zijn afhankelijk van de bereidheid van gebruikers om nepnieuws door te sturen. En het gaat allang niet meer alleen om de app-groep van de familie of collega’s, sinds 2016 biedt WhatsApp de mogelijkheid om groepen openbaar te maken. In deze verkiezingscampagne zijn honderdduizenden politieke app-groepen in het leven geroepen, vaak met anonieme beheerders.
Gebruikers controleren berichten zelden op waarheid
Lupa deed in samenwerking met twee universiteiten onderzoek naar die groepen, en checkte de inhoud van de vijftig meest gedeelde berichten. ‘Slechts vier daarvan bleken te kloppen’, aldus Tardáguila. Dat is verontrustend, vooral omdat bijna de helft van de Braziliaanse kiesgerechtigden WhatsAppgroepen als nieuwsbron gebruikt. Gebruikers controleren de berichten zelden op waarheid, maar sturen ze klakkeloos door naar andere groepen.
Traditionele media proberen de leugens te weerleggen, maar liggen ondertussen zelf onder vuur. Vorige week onthulde Folha dat bedrijven voor miljoenen euro’s ‘WhatsApp pakketten’ hebben gekocht van marketingbureau’s, om Brazilianen te bombarderen met anti-PT propaganda. Bolsonaro noemde Folha in een reactie de grootste nepnieuws producent van het land. Zijn aanhangers kwamen met de hashtag #FolhaPutinhadoPT (Folha, hoertje van de PT).
Bolsonaro bestempelt alle mainstream media als ‘communistisch’. Zelfs het liberale tijdschrift The Economist heet in Bolsonaro-kringen tegenwoordig ‘The Ecommunist’, omdat het een kritisch verhaal publiceerde over de presidentskandidaat. Factcheckers en journalisten worden aan de lopende band bedreigd. ‘Iedere dag wordt ik weer door iemand anders dood gewenst’, aldus Tardáguila.
‘Ik ben erg pessimistisch over de toekomst’, zegt Lemos, factchecker van Folha. ‘We doen wat we kunnen, maar ik weet niet of de invloed van nepnieuws nog is in te dammen.’ Ook Lüdtke van Comprova is somber gestemd. ‘We zouden kinderen op school moeten onderwijzen over nepnieuws en desinformatie. Maar dan nog werpt dat pas op de lange termijn vruchten af.’ Hij schudt moedeloos het hoofd. ‘Wij doen echt ons best de waarheid aantrekkelijk te maken. Maar leugens blijken sexyer.’
Voor miljoenen euro’s ‘aan ‘WhatsApp-bombardementen’ gekocht
Uit onderzoek van de krant Folha de São Paulo bleek vorige week dat Braziliaanse bedrijven voor miljoenen euro’s ‘WhatsApp-bombardementen’ hebben gekocht van marketingbureau’s. Het gaat om bedrijven die presidentskandidaat Jair Bolsonaro steunen. Met een spervuur van (nepnieuws) berichten wilden ze tegenkandidaat Fernando Haddad zwart maken.
De marketingbureau’s maakten gebruik van telefoonnummers die Bolsonaro aanhangers vrijwillig hadden verstrekt. Maar ze zouden ook andere, illegaal verkregen, lijsten hebben gebruikt. WhatsApp heeft vier marketingbedrijven aangeschreven, en hen gevraagd direct te stoppen met activiteiten voor Bolsonaro. Het bedrijf liet in een verklaring weten al honderdduizenden accounts te hebben geblokkeerd, omdat ze gebruikt zouden zijn voor het verspreiden van spam.
Bolsonaro zegt niet op de hoogte te zijn van de praktijken: ‘Ik heb geen controle over wat mijn aanhangers doen.’ Fernando Haddad deed aangifte bij het electoraal hof. Hij zegt getuigen te hebben die verklaren dat Bolsonaro de bedrijven heeft gevraagd de WhatsApp-pakketten te kopen. De autoriteiten hebben een onderzoek geopend.
Sinds 2015 mogen bedrijven geen campagnes meer financieren. ‘In geval van illegale financiering kan het electoraal hof de verkiezingen ongeldig verklaren’, aldus Diogo Rais, electoraal jurist. ‘Het maakt daarbij niet uit of Bolsonaro op de hoogte was van de praktijken.’ Maar dat proces kan jaren duren: ‘De kans is groot dat de uitspraak pas komt als Bolsonaro’s termijn alweer voorbij is.’