Merkel wil geleidelijk uitdoven, maar of dat ook gebeurt heeft ze niet meer zelf in de hand

Een ‘verkiezingsbeving’ noemden de Duitse kranten de uitslag van september 2017, waarbij de CDU/CSU van ­Angela Merkel het slechtste resultaat sinds 1949 behaalde. Bij regeringspartijen in andere Europese landen zouden op dat moment de stoppen zijn doorgeslagen en was de partijleider opgegaan in de vrijgekomen rook. Maar Angela Merkel draaide er gewoon een nieuw peertje in. Geen sfeerverlichting maar tl; de orde van de dag. Ze begon haar vierde kabinet te formeren. Was dat nog stoïcijns, zoals men Merkel kende, of mocht het inmiddels wereldvreemd worden genoemd?

Had Merkel toen al moeten doen wat ze nu dertien maanden later doet, de slotakte van haar kanselierschap inluiden met de aankondiging niet meer beschikbaar te zijn als voorzitter van de CDU?

Het afgelopen jaar bood genoeg aanleiding voor dergelijke overpeinzingen. Voor Merkels ogen voltrok zich de ene na de andere catastrofe: de mislukte ‘Jamaica-formatie’ met de Groenen en de FDP, gevolgd door de moeizame onderhandelingen over een nieuwe Grote Coalitie met SPD en CSU. Daarna de regeringscrisis afgelopen zomer, veroorzaakt door de immigratiewet van Horst Seehofer. Immigratie, met dat dossier begon het tanen van haar macht, in de vluchtelingenzomer van 2015.

‘Denkzettelwahl’

De grootste klappen volgden de afgelopen weken, toen Merkels wenskandidaat voor het fractievoorzitterschap Volker Kauder volkomen verrassend verloor van een onbekende tegenkandidaat – een signaal van de partij aan Merkel. Daarna het debacle voor de CSU bij de verkiezingen in Beieren en, ten slotte, het grote verlies in Hessen, de deelstaat die geregeerd werd door Merkel-vertrouweling Volker Bouffier.

Een ‘Denkzettelwahl’, noemden Duitse media de uitslag. Een ‘Denkzettel’ is letterlijk een briefje dat iemand te denken geeft, of een lesje leert. Die les lijkt aangekomen. ‘Ik heb het gevoel dat het tijd is een nieuw hoofdstuk open te slaan’, zei Merkel in de persconferentie waarin ze de blessuretijd van haar politieke loopbaan aankondigde.

Over het werk van haar vierde kabinet was ze hard: ‘Het beeld van de regering is niet acceptabel’, en ze hekelde de ‘arbeidscultuur’. Merkel noemde geen namen, maar die laatste opmerking was duidelijk gericht aan Seehofer, haar kwelgeest, die ondanks het krakende verkiezingsverlies nog niet bereid lijkt het voorzitterschap van de CSU uit handen te geven.

Geleidelijk uitdoven

Als bondskanselier wil ze beschikbaar blijven tot het einde van deze kabinetsperiode in 2021. Tot nu toe had Merkel altijd bezworen dat het kanselierschap en het partijvoorzitterschap in een hand moesten zijn. Dat ze daar nu van afstapt, noemde Merkel een risico voor de CDU, maar vooral een grote kans.

Merkel wil niet doorbranden, ze wil geleidelijk uitdoven. Of dat ook zo gebeurt, heeft ze niet meer zelf in de hand. Ze heeft maandag de macht uit handen gegeven, voor het eerst in achttien jaar. De vrouw die van machtsbehoud haar expertise heeft gemaakt, die in achttien jaar tijd zoveel belagers en concurrenten het onderspit deed delven, die vrouw laat vanaf nu anderen over haar lot beschikken; het is een cesuur in de Duitse politiek.

En de belangrijkste ‘Ander’ is haar opvolger, de nieuwe partijvoorzitter die in december zal worden verkozen. In de uren na de staande ovatie van het partijpresidium over haar beslissing, meldden zich drie kandidaten: secretaris-generaal Annegret Kramp-Karrenbauer, gezondheidsminister Jens Spahn en voormalig fractievoorzitter Friedrich Merz.

Welke kant gaat de CDU op?

Belangrijker dan namen en rugnummers, voor Duitsland maar ook voor Europa, is de vraag welke kant de partij na Merkel opgaat. Blijft de CDU een middenpartij waarin ook progressieve kiezers zich thuisvoelen, die voorstander is van een openhartige immigratiepolitiek, een partij die op sociale thema’s dicht naar de sociaaldemocratie is toegegroeid, een partij die zich inzet voor duurzaamheid en bereid is tot experimentele coalities met de in opkomst zijnde Groenen?

Of krijgen Merkels critici de overhand en wordt de CDU een partij die erop gebrand is de kiezers van de AfD terug te halen: hard op immigratie en integratie, economisch behoudend, zich profilerend op klassiek christendemocratische thema’s als gezinspolitiek en de normen en waarden van het ‘christelijke Avondland.’

De tijdgeest gaat in die tweede richting, bij de kandidaten vertegenwoordigt zowel Spahn als Merz die lijn. Toch is het niet vanzelfsprekend dat de CDU straks stijf naar rechts koerst. De partij is onder Merkel veranderd. Toen het Duitse parlement vorige zomer stemde over invoering van het homohuwelijk, stemde een op de vier christen-democraten voor. Dat was dertien jaar geleden absoluut ondenkbaar geweest.

Gespleten partij

De CDU is een gespleten partij, geplaagd door opeenvolgende verkiezingsnederlagen, en Merkel ziet zeker niet uit vrije wil af van het voorzitterschap. Maar haar besluit is geen paniekvoetbal. Het is een laatste poging tot vooruitzien, een poging de CDU vrij te spelen, met het oog op eventuele vervroegde verkiezingen.

Na achttien jaar acht de aangeslagen ‘Mutti’ Merkel haar kinderen volwassen genoeg om de toekomst van de partij te bepalen – en neemt op de koop toe dat een van die kinderen zich daarbij als moedermoordenaar zou kunnen ontpoppen.