Direct naar artikelinhoud
ReportageRussische taal verdrukt in Oekraïne

Taalstrijd aan de toonbank in Oekraïne: wie in het Russisch bestelt, wordt niet geholpen

Een jonge vrouw leest een boek in een boekhandel in Kiev. Door eeuwenlange Russische ­invloed is het aanbod van Oekraïenstalige cultuur beperkt.Beeld Emile Ducke

De Oekraïense regering legt het Russisch aan banden met strenge taalregels. Op tv, in films of in de winkel: er moet voortaan Oekraïens worden gesproken. Dat leidt tot ongemak in het al eeuwenlang tweetalige land. 

De presentator van het populairste ­Oekraïense autoprogramma moest even slikken toen hij te horen kreeg dat hij in een andere taal moet gaan ­presenteren. Aleksandr Fedtsjenko spreekt in het dagelijks leven Russisch, zoals ongeveer de helft van de ­Oekraïeners. Ga dan maar eens soepeltjes in het Oekraïens je gevoelens uiten als je in de nieuwe Subaru BRZ door een haarspeldbocht drift.

‘Het is wennen’, zegt Fedtjsenko (34) in de studio’s van Eerste Versnelling, het Oekraïense alternatief voor Top Gear. ‘Als je je hele leven in het Russisch denkt, dan moet je elk woord vertalen voor je het uitspreekt.’

Maar nieuwe taalwetten laten hem geen keus. De Oekraïense regering probeert een tweetalig land om te smeden in een eentalig land. Na eeuwen van tweetaligheid.

Media mogen niet meer zelf een voertaal kiezen. Op de Oekraïense tv, waar tot voor kort vooral Russisch gesproken werd, moet minstens driekwart van de zendtijd gevuld zijn met Oekraïens. Eenderde van de liedjes op de radio moet in het Oekraïens gezongen zijn. Strengere taalregels zijn ­onderweg: het parlement heeft in eerste lezing ingestemd met een nieuw wetsvoorstel. Negen van de tien films in bioscopen moeten dan in het Oe­kraïens gesproken zijn.

Aleksandr Fedtsjenko moet in het Oekraïens zijn tv-programma presenteren.Beeld Emile Ducke

De taalwetten passen in de Oe­kraïense zoektocht naar een nationale identiteit na de breuk met Rusland. ­‘Leger. Taal. Geloof’, luidt de slogan van president Petro Porosjenko voor de presidentsverkiezingen in maart. Een leger tegen Rusland. Een eigen taal, het Oekraïens, en geen Russisch meer. En ook geloof zonder Moskou: vorige weekzaterdag verklaarde de Oekraïens-orthodoxe kerk zich onafhankelijk van de Russisch-orthodoxe kerk, na ruim driehonderd jaar.

‘Taal van de bezetter’

De taalwens van de regering is ambitieus. Bijna de helft van de bevolking spreekt thuis ‘de taal van de bezetter’, zoals nationalistische politici Russisch noemen sinds de annexatie van de Krim. Zeker in het oosten en zuiden is Russisch de voertaal. Kiev is tweetalig. Drietalig zelfs, als je soerzjyk meetelt, een mix van Russisch en Oekraïens.

De overgang naar één taal is mogelijk, zegt presentator Fedtsjenko in de studio’s aan de rand van Kiev. Na een half jaar presenteren in het Oekraïens heeft hij het onder de knie, zegt hij. De verplichting om op tv Oekraïens te praten begrijpt hij wel. ‘We wonen immers in Oekraïne en niet in Rusland.’

Maar op andere plekken in Kiev leiden de nieuwe taalregels tot ongemak. Winkeliers moeten klanten volgens een lokale wet aanspreken in het ­Oekraïens; overgaan naar het Russisch mag alleen als klanten daar om vragen. Sommige winkeliers lappen de wet aan hun laars, anderen doen er juist een schepje bovenop. Bij Lvіvskі Pljatski, een caféketen met deeggerechten uit Lviv, een West-Oekraïense stad waar overwegend Oekraïens gesproken wordt, weigeren medewerkers klanten in het Russisch te helpen, ook al spreken ze de taal wel. Tot frustratie van een man die een zalmquiche wil.

In de boekwinkel naast het café geldt ook taalbeleid. Wie hier een Russischtalig boek zoekt, krijgt te horen dat het beter is om een Oekraïens boek aan te schaffen. ‘Wij raden soortgelijke boeken in het Oekraïens aan’, zegt Lilia ­Kobets, filiaalmanager van Knigarnja Je, een landelijke keten. ‘Kinderboeken verkopen we sowieso alleen in het ­Oekraïens, dat is het beleid van onze boekwinkel.’

Ironisch genoeg staat er om de hoek van de boekenwinkel, in de meest toeristische straat van Kiev, een standbeeld en museum van een schrijver die in het Russisch schreef. Michail Boelgakov is een van de beroemdste schrijvers uit Kiev én Russischtalig. Veel keus voor een taal had hij niet. Bij zijn geboorte maakte Oekraïne deel uit van het Russische tsarenrijk. Wie in het ­Oekraïens publiceerde, kon in de problemen komen.

Door eeuwenlange Russische ­invloed is het aanbod van Oekraïenstalige cultuur beperkt. Bij een winkel van Folio, een van de grootste uitgeverijen van Oekraïne, staan de planken nog steeds vol met Russischtalige boeken. ‘Er is een kleine stijging van het aantal Oekraïenstalige boeken, maar groot is die niet’, zegt Aleksandr Krasovitski, ­directeur van Folio. ‘Mensen die Russisch lazen, zijn Russisch blijven lezen.’

Onderwijs

Een verschuiving naar Oekraïenstalige boeken zal pas plaatsvinden als meer kinderen onderwijs krijgen in het Oekraïens, zegt hij. ‘Tot nu toe hebben we alleen De meester en Margarita van Boelgakov vertaald voor kinderen die makkelijker Oekraïens lezen dan Russisch.’

Meer Oekraïenstalige kinderen zijn op komst, hoopt de regering. Vorig jaar tekende president Porosjenko een wet die Oekraïenstalig basisonderwijs verplicht stelt vanaf groep 5. Universiteiten mogen binnenkort wel lesgeven in een andere taal, maar alleen in een EU-taal – niet in het Russisch dus.

De taalhervorming is daarmee niet volbracht. Volgens een meerderheid in het parlement zijn er nieuwe regels nodig om ‘de territoriale integriteit en nationale veiligheid’ van het land te bewaken. Die zou op het spel gezet zijn door het taalbeleid van de vorige president, de naar Rusland gevluchte Viktor Janoekovitsj. Hij zorgde ervoor dat 11 van de 27 provincies Russisch invoerden als officiële voertaal in openbare gebouwen.

Maar een nieuw wetsvoorstel schiet door de andere kant op, vinden Russischtalige kranten en tijdschriften. Wordt het voorstel aangenomen, dan moeten zij een Oekraïenstalige versie verspreiden naast hun Russischtalige uitgave, zowel online als op papier. Onder meer tijdschrift Novoje Vremja, een van de weinige onafhankelijke media in Oekraïne, heeft laten weten de verkoop dan te moeten stoppen.

Ook Oekraïenstalige inwoners gaan sommige taalregels te ver. ‘Op de radio draaien ze de hele tijd Oekraïense muziek, maar daar heb ik niet altijd zin in’, zegt taxichauffeur Dmitri in het Kievse verkeer. ‘Dus nu zet ik meestal Spotify aan.’

Beginnersles in de verschillen tussen Oekraïens en Russisch – Hoe je salo bestelt, oftewel de Oekraïense delicatesse varkensbuikvet

Hallo
Oekraïens: Vitajoe

Russisch: Zdravstvoejte

Mijn naam is…
Oekraïens: Mene zvati…

Russisch: Menja zovoet…

Heeft u salo?
Oekraïens: Oe vas je salo?

Russisch: Oe vas jest salo?

Ja / nee
Oekraïens: Tak / nie

Russisch: Da / njet

Dank u wel
Oekraïens: Djakoejoe

Russisch: Spasibo

Lekker
Oekraïens: Smatsjno

Russisch: Vkoesno

Tot ziens
Oekraïens: Do pobatsjenja

Russisch: Do svidanja