Let een beetje op de dieren, maar laat ze wel met rust

In de Stadswaard, een natuurgebied bij Nijmegen, ontstond opschudding afgelopen zomer. Twee wilde konikpaarden gedroegen zich agressief naar bezoekers. Een vrouw werd in haar schouders gebeten toen ze een paard een boterhamzakje afhandig probeerde te maken.

Volgens de beheerder van de kudde lag dat aan de mensen zelf. Ze hadden de paarden zo vaak gevoerd dat die eraan gewend waren geraakt en zichzelf opdrongen. Toen hij daarop aankondigde dat de paarden zouden worden weggehaald en geslacht, stak een storm van verontwaardiging op. Waarom moesten paarden de dupe worden van menselijk wangedrag? Om de lieve vrede te bewaren werden de paarden afgevoerd naar een rustiger gebied, diep in de Brabantse Biesbosch.

Het incident in de Stadswaard staat niet op zichzelf. Jaarlijks zijn er een stuk of tien incidenten tussen bezoekers en dieren in natuurgebieden, valt op te maken uit het rapport Grote grazers, aanvaardbare risico’s dat een inventarisatie maakte over de periode 2006-2016.

Meestal loopt het met een sisser af, maar af en toe gaat het echt mis: vijftien keer moesten mensen voor behandeling naar het ziekenhuis met soms ernstige verwondingen: rugletsel, interne bloedingen, hersenschudding. Opvallend is dat bij elf van die vijftien ongelukken menselijk gedrag de oorzaak was: bezoekers kwamen te dicht bij de dieren, probeerden ze te voeren of te aaien, wat een reactie uitlokte. Eigen schuld, dikke bult, zou je zeggen.

Maar het is de vraag of je mensen dat kwalijk kunt nemen, vindt Floris van den Berg, dierethicus en milieufilosoof aan de Universiteit Utrecht. ‘Hoe leren we onze kinderen met dieren om te gaan? Door ze mee te nemen naar de kinderboerderij. We zijn er zo aan gewend dat alles aaibaar is. Dat dieren dat niet zouden willen, komt niet eens in ons op.’

De vrije loop

Het is bijna gewoon geworden: niemand kijkt er nog van op als hij bij een fietstocht door de natuur een groepje koeien tegenkomt. Het hoort bij de huidige mode in natuurbeheer, die eind vorige eeuw in zwang kwam met als doel ‘nieuwe wildernissen’ te creëren waar ecologische processen de vrije loop worden gelaten.

Runderen en paarden spelen daarin een cruciale rol als natuurlijke begrazers. Naar schatting wordt 60 duizend hectare natuurgebied in Nederland onderhouden door grote grazers zoals Schotse hooglanders, galloways en konikpaarden.

In de Gelderse Poort, waar de Stadswaard bij hoort, lopen vierhonderd runderen en (konik)paarden rond. Hier is het dier de baas, zegt Fokko Erhart, die in dienst van Free Nature de kudde beheert. ‘De dieren leven hier’, zegt hij op een wandeling langs de Waal. ‘De mens is te gast.’

Hij wijst op een hoop paardenpoep, midden op het pad. ‘Dat kan ik wel weghalen, maar morgen ligt het er weer. De paarden hebben deze plek uitgekozen.’ Wen er maar aan, is zijn boodschap aan de recreant.

Vanmiddag is het rustig in de Stadswaard. Een paar wandelaars klauteren over de kribben terwijl op het rivierduin een man van het uitzicht zit te genieten. Voor hem staat een ruige bruine gallowaystier met zijn poten in het water, op het strandje ernaast slentert een groepje konikpaarden door het mulle zand.

Op zomerse dagen gaat het er hier heel anders aan toe. Dan veranderen de rivierstrandjes op loopafstand van het centrum in een Zandvoort aan de Waal waar dier en mens elkaar bijna verdringen. Zo lang iedereen zich aan de regels houdt, gaat het prima, zegt Erhart.

Op bordjes worden bezoekers gemaand 25 meter afstand te houden tot de dieren. Het probleem is dat mensen hardleers zijn. ‘Als je iemand vriendelijk vraagt de dieren niet te voeren, zegt hij ja en doet hij nee.’

Betere voorlichting

Maar het ligt niet alleen aan de bezoekers, benadrukt Yvonne Kemp, projectleider van natuurorganisatie stichting Ark. ‘Beheerders zijn snel geneigd bezoekers de schuld te geven. Er staan toch borden, zeggen ze dan. Maar vaak zijn die slecht leesbaar of verkeerd opgesteld. Voorlichting is ontzettend belangrijk. Dat kan vaak duidelijker.’

Ark begon ruim een kwart eeuw geleden met het inzetten van grote grazers in natuurgebieden. Over het geheel genomen gaat dat goed, zegt Kemp: vijftien ongelukjes in tien jaar tijd vindt ze niet direct alarmerend. ‘Maar elk incident is er natuurlijk een te veel.’

Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer, de twee grootste terreinbeheerders van Nederland, houden geen lijst bij van ongelukken tussen mensen en dieren in natuurgebieden. Het komt voor, zegt een woordvoerder van Natuurmonumenten. ‘Maar incidenteel.’

Het laatste ernstige voorval deed zich voor in 2017 toen een 66-jarige vrouw op de Posbank bij Arnhem op de hoorns werd genomen door een Schotse hooglander. Ze raakte zwaargewond.

Deze vrouw liep naar eigen zeggen met een grote boog om het dier heen. Maar vaak zijn het mensen die met ondoordacht gedrag een ongeluk veroorzaken, zegt Ruud Kreetz, gebiedsmanager Zuid-Drenthe van Natuurmonumenten.

Hij komt ze tegen: mensen die paarden aanhalen of opa’s die hun kleinkind op de rug van een wilde koe zetten. ‘Mensen onderschatten de kracht van een dier.’ Vorig jaar raakte in het Drents-Friese Wold een vrouw gewond toen ze een stier wilde passeren die op het pad lag. ‘Het dier draaide zich om en raakte de vrouw met zijn horens in haar buik.’

Soms zit een ongeluk ook doodgewoon in een klein hoekje. Afgelopen voorjaar werd Kreetz zelf aangevallen door een moederkoe die haar kalf kwijt was. Hij moest rennen voor zijn leven. ‘Het was voor het eerst in veertig jaar dat ik bang was.’ Kijk altijd goed uit in de buurt van dieren, is zijn advies. ‘Keer ze nooit de rug toe, want het blijven wilde dieren.’

Het uitzetten van grote grazers vraagt om een nieuwe manier van omgaan met dieren, zegt de Utrechtse dierethicus Van den Berg. ‘Dat zijn we niet gewend. Daarin moeten we worden opgevoed.’ Overigens plaatst hij kritische vraagtekens bij het idee van ‘wilde natuur’ in Nederland. ‘Dat is een mythe. Want de mens bepaalt alles.’

Doodsbedreigingen

Juist die rol van de mens leidt tot hoogoplopende emoties. Zoals in de Oostvaardersplassen waar eerst woede ontstond over dieren die aan hun lot werden overgelaten en nu weer protest rijst tegen het afvoeren en afschieten van het teveel aan dieren.

Het zijn dezelfde emoties die opkwamen in de Stadswaard toen werd aangekondigd dat de twee lastige hengsten naar de slacht zouden worden gebracht, zegt kuddebeheerder Erhart. Zijn collega in de Stadswaard kreeg naar aanleiding daarvan doodsbedreigingen.

Het leidt tot onbegrip bij Erhart. ‘Als je paarden gaat voeren denken die: badpak, rugzak, lekker. Dus worden ze opdringerig als ze niks krijgen. En als wij dan moeten ingrijpen, krijgen we de dierenethici op ons dak.’

Soms ben je als beheerder wel gedwongen om drastische keuzes te maken, legt Erhart uit, terwijl we door het hoge gras ploegen. Onlangs heeft hij een jager laten komen om een stier af te schieten die een vrouw had achtervolgd. Het dier was al eerder lastig geweest. ‘Nu was de maat vol.’

In de Stadswaard wordt gezocht naar een pragmatische oplossing. Staatsbosbeheer, de eigenaar van het gebied, kijkt of het mogelijk is om langs de eerste drie strandjes een afrastering te plaatsen die alleen op zonnige dagen kan worden afgesloten.

De stranden permanent afsluiten voor dieren is onmogelijk, aldus boswachter Thijmen van Heerde. ‘We hebben de grazers nodig om het gebied te onderhouden.’ Niets doen is volgens hem ook geen optie. ‘Nu is een vrouw in de schouder gebeten. Dat had ook anders kunnen aflopen.’

Voor die oplossing is wat te zeggen, vindt Erhart. ‘De bezoekers van de Stadswaard komen ook niet echt voor de natuur. Misschien helpt het als wij tegen mensen zeggen: u moet de paarden niet voeren, anders moeten wij ze slachten.’