Direct naar artikelinhoud
wetenschapbordspellen

Een bescheiden trend in bordspellenland: spellen met een wetenschappelijk sausje

Wetenschapsredacteur en spelletjesliefhebber George van Hal besloot er drie te spelen, mét experts uit het betreffende vakgebied.

Bioloog Menno Schilthuizen (links) en wetenschapsredacteur George van Hal spelen het bordspel Evolution: Climate.Beeld Simon Lenskens

Spel 1: Evolution: Climate

Grom, hap, krijs, klets, smak – nietsontziend scheurt het roofdier zijn slachtoffers aan stukken. Planteneters die zich verdedigen met stevige rugschilden, dieren die waarschuwingssignalen hebben ontwikkeld, beesten die aanvallers op hun priemende hoorns kunnen spiesen, het maakt allemaal niets uit: stuk voor stuk verdwijnen ze tussen de kaken van de onmiskenbare koning van de voedselketen – míjn koning, mag ik wel zeggen. Een toppredator die me linea recta naar de overwinning katapulteert.

Spelinfo

2-6 spelers
Complexiteit: ***
Taal: Engels
Prijs: € 69,95
Thema: evolutie onder druk van een veranderend klimaat

Speelsessie

Gespeeld met: bioloog Menno Schilthuizen (Naturalis)
Speelduur: 75 minuten

Beoordeling

Spelplezier: 4 sterren
Wetenschappelijk verantwoord: 4 sterren

Zo gaat het eraan toe in de harde wereld van Evolution: Climate, een bordspel waarbij spelers de evolutie nabootsen. ‘Of eigenlijk het creationisme’, grapt bioloog Menno Schilthuizen (Naturalis), verwijzend naar de twijfelachtige, religieus geïnspireerde ‘tegenhanger’ van de evolutietheorie. ‘Er is hier immers duidelijk sprake van een intelligente ontwerper.’

Het is een zonnige dinsdagochtend in Leiden en we bevinden ons in café Burgerzaken, koffiekopjes in de hand, turend naar een bordkartonnen spelbord vol opgewekte pastelkleuren. De klappende kaken van roofdieren, het nerveuze geritsel in de bosjes en de angstkreten van prooidieren moet je er zelf bij bedenken.

In Evolution: Climate schept de speler diersoorten en voorziet ze van eigenschappen als intelligentie, nachtzicht, hoorns en vetweefsel. Zo zorg je dat ze zich zo goed mogelijk aanpassen aan het heersende klimaat, dat kan variëren van ijzig koud tot zinderend heet. De temperatuur heeft onder meer invloed op het beschikbare voedsel én de populatiegrootte van de soorten die je ontwikkelt. ‘Je moet de eigenschappen echt strategisch gebruiken’, merkt Schilthuizen op tijdens het spelen, ‘anders verlies je.’

De soorten die je maakt moet je elke speelronde van eten kunnen voorzien. Als ze grotere lijven krijgen of als de populatie toeneemt, moet de soort meer voedsel binnenharken. Lukt dat niet, dan neemt de populatie weer af. In het ergste geval sterft de soort uit. Om dat te voorkomen scharrelen planteneters voedsel bijeen uit de centrale voorraad. Vleeseters eten andere diersoorten.

Op die manier bereiken spelers een precaire ecologische balans die elk moment verstoord kan worden door een catastrofe. Zo knalde halverwege het spel een komeet op aarde, waarna nog een fikse vulkaanuitbarsting volgde. Met de copieuze voedselvoorraad was het direct gedaan. Alleen listige roofdieren konden vervolgens door te jagen nog genoeg eten vinden.

‘Het enige wat onvoldoende in dit spel zit, is de voortplantingssnelheid van soorten’, zegt Schilthuizen. Hij speurt op de kaartjes in zijn hand naar slimme eigenschappen voor dieren ter vervanging van een soort die mijn roofdier tot het laatste exemplaar heeft opgepeuzeld. ‘Levensduur, de aantallen waarin de sekses voorkomen – dat soort dingen kunnen veel belangrijker zijn dan nachtzicht of een dik pak haren’, zegt de bioloog.

Als de laatste ronde voorbij is, zit aan zijn kant van het bord nog slechts één vermagerde planteneter in de boomtoppen. Ondanks het verlies vindt Schilthuizen het spel erg leuk. ‘Het is niet kinderachtig, met het biologisch realisme zit het goed, de vormgeving is prachtig en je moet er goed bij nadenken.’ Wel heeft hij alvast een tip voor een eventuele speluitbreiding. ‘Het is allemaal erg gericht op dieren’, zegt hij. ‘Terwijl planten ook veel eigenschappen hebben die het ecosysteem reguleren.’

Wetenschappelijk zal dat zeker kloppen. Maar toch. Als ik mag kiezen tussen een vervaarlijke varen met extra efficiënte fotosynthese, of een angstaanjagend roofdier dat zijn prooi aan stukken scheurt: ik weet het wel.

Spel 2: Compounded

‘Als je onvoldoende risico neemt tijdens de ontdekkingsfase, loop je achter de feiten aan. Het is wat dat betreft net wetenschap: ook bij onderzoek is behoudend zijn funest.’

Zo luidt de analyse van chemicus Bert Weckhuysen na zijn eerste potje Compounded, een bordspel waarin de speler manager is van een scheikundelab en ‘verwikkeld is in een race om de meeste chemische verbindingen te maken voordat anderen het doen – of ze vernietigd worden in een explosie’, zoals het spelregelboekje het omschrijft.

Spelinfo

2-5 spelers
Complexiteit: **
Taal: Engels
Prijs: € 43,95
Thema: chemische verbindingen maken

Speelsessie

Gespeeld met: chemicus Bert Weckhuysen (Universiteit Utrecht)
Speelduur: 60 minuten

Beoordeling

Spelplezier: 3 sterren
Wetenschappelijk verantwoord: 3 sterren

Voor de gelegenheid hebben we plaatsgenomen in een van zijn eigen laboratoria op de campus van de Universiteit Utrecht. Terwijl zijn promovendi en studenten op de achtergrond druk in de weer zijn met echt chemisch onderzoek en wij wat ongebruikte erlenmeyers en buizen neerzetten – ‘leuk voor de foto’ – neemt de man die in 2013 de hoogste onderscheiding won in de Nederlandse wetenschap, de Spinozapremie, diezelfde tafel nog vlug af met een vochtig doekje. ‘Je weet nooit wat je in een lab aantreft’, grinnikt hij.

In Compounded trek je tijdens de onderzoeksfase elke ronde nieuwe elementen – lees: gekleurde blokjes – uit een zakje. Twee stuks, of meer als je tijdig in het onderzoek investeert. Elementen zijn er in zes smaken: waterstof (H), koolstof (C), zuurstof (O), stikstof (N), calcium (Ca) en zwavel (S). ‘De selectie is wel een beetje willekeurig’, vindt Weckhuysen, die zich in het dagelijks leven bezighoudt met chemie met veel meer verschillende bouwstenen.

De elementen kun je gebruiken om kaartjes met chemische verbindingen erop compleet te maken. Bijvoorbeeld methaan (CH4), acetyleen (C2H2) of calciumsulfiet (CaSO3). Die stoffen kun je naar wens ‘bestuderen’, zoals dat heet in de spelregels. Dat betekent dat de speler er een fiche op mag leggen en alleen hij of zij nog punten kan scoren als die verbinding ‘af’ is. Dat wil zeggen: als je de juiste combinatie gekleurde blokjes op de kaartjes hebt gelegd. De punten die je voor elke verbinding scoort, houd je – geheel in stijl – bij op een kartonnen exemplaar van het periodiek systeem, dat in zo’n beetje elk scheikundelokaal aan de muur hangt.

Het wordt extra spannend doordat er elk moment brand kan uitbreken in het lab, wat funest is voor stoffen als acetyleen, die daardoor plots kunnen ontploffen. Dat is overigens minder onrealistisch dan je misschien zou denken. Als we op onze zoektocht naar een speellocatie door een lege Utrechtse ruimte lopen, is nog vaag het laatste restje te ruiken van wat een penetrante rooklucht moet zijn geweest. ‘Hier brak niet zo lang geleden nog brand uit’, zegt Weckhuysen. ‘Net als in het spel, dus.’

Tijdens ons eerste potje maken we enkele cruciale beginnersfouten. Ironisch genoeg investeert juist Weckhuysen te weinig in zijn onderzoek. Doordat hij ook nog eens een relatief ‘moeilijk’ molecuul bestudeert – methaan, met vijf onderdelen – is het spel snel gespeeld. ‘Jij kunt toch helemaal niet tegen je verlies, Bert?’, zegt een passerende medewerker. ‘Klopt’, zegt Weckhuysen met een wat meewarige blik. ‘Methaan heeft me de kop gekost.’

Chemicus Bert Weckhuysen buigt zich in zijn lab in Utrecht over bordspel Compounded. Op tafel ligt het periodiek systeem der elementen, waarop spelers hun score bijhouden.Beeld Simon Lenskens

Spel 3: Terraforming Mars

Vol ongeloof echoot de lach van astrobioloog Inge Loes ten Kate door Brasserie De Utrechter. ‘Nou ja! Waarom zou je in vredesnaam paks (polycyclische aromatische koolwaterstoffen, red.) de Marsatmosfeer in willen pompen? Die zijn hartstikke kankerverwekkend’, roept ze.

Spelinfo

1-5 spelers
Complexiteit: ****
Taal: Nederlands of Engels
Prijs: € 56,95 (Nederlands); € 74,95 (Engels)
Thema: Mars bewoonbaar maken door gerichte klimaatverandering

Speelsessie

Speelduur: 170 minuten
Gespeeld met: astrobioloog Inge Loes ten Kate (Universiteit Utrecht)

Beoordeling

Spelplezier: 5 sterren
Wetenschappelijk verantwoord: 3 sterren

Terwijl de rest van de bezoekers nog aan het diner zit en in de ruimte naast ons een luidruchtige speeddatesessie aan de gang is, richten wij onze aandacht op de opdracht voor vanavond: het bewoonbaar maken van de planeet Mars.

In het bordspel Terraforming Mars is het jaar 2315 aangebroken. Als speler bezit je een bedrijf dat – gezien de enorme overbevolking op aarde – Mars zo snel mogelijk geschikt wil maken voor menselijke bewoning.

Daarvoor dien je drie doelen te bereiken. Allereerst moet je zuurstof de atmosfeer inpompen totdat de lucht daar voor 14 procent uit bestaat. Niet zoveel als het gemiddelde op aarde (21 procent), maar wel grofweg gelijk aan de zuurstofpercentages in steden op enorme hoogte zoals El Alto (4.140 meter) en La Paz (3.640 meter) in Bolivia. Vervolgens moet je de temperatuur opkrikken van gemiddeld -30 tot 8 graden Celsius; voldoende om oppervlaktewater vloeibaar te houden. Tot slot moet je dat water ook nog eens introduceren op de planeet, zodat aan het eind van het spel 9 procent van het Marsoppervlak uit oceanen bestaat.

Ondanks dat ze niet erg van sciencefiction houdt, is Ten Kate bij uitstek geschikt voor dit spel. Ze werkte onder meer mee aan Nasa’s marskarretje Curiosity en heeft een achtergrond in vakgebieden als ruimtevaarttechniek, sterrenkunde, scheikunde en aardwetenschap. Kortom, Ten Kate weet het nodige van de planeet waarop we vanavond spelen en heeft de interdisciplinaire bagage om fantasierijke oplossingen op waarde te schatten.

‘Hm, alles lijkt wel op de goede plaats te zitten’, zegt ze bij het zien van het speelbord. Ook de speelkaartjes met projecten die het bedrijf van de speler kan ondernemen om Mars bewoonbaar te maken, krijgen grotendeels haar goedkeuring – al zijn ze soms, benadrukt ze, wel erg speculatief.

Of het nu gaat om titanium(di)oxide winnen uit de Marsgrond (‘De Viking-landers hebben dat inderdaad gevonden’), het peuteren van stikstof uit een ingeslagen komeet om de ondergrond te bemesten of het plaatsen van supergeleidende draden zodat Mars een magneetveld krijgt (‘ik ben wel benieuwd waar je die precies moet leggen’): met een beetje fantasie is het meeste best goed te praten.

Totdat de zogeheten Rad-Chem Factory op tafel komt – een kaartje waarmee je een fabriek bouwt die aromatische verbindingen de lucht inpompt om gevaarlijke kosmische straling te absorberen. Een soort kunstmatige ozonlaag dus, stelt Ten Kate. ‘Alleen moet die fabriek de chemicaliën helemaal in de buitenste rand van de atmosfeer pompen, zodat ze niet naar beneden diffunderen en mensen ze per ongeluk inademen’, zegt ze. ‘Tot nog toe had ik niet zoveel aan te merken, maar dit is een, eh, zeer bijzonder kaartje.’

Uiteindelijk bereiken we de laatste ronde, na bijna drie uur spelen in een vrijwel uitgestorven restaurant. Terraforming Mars is een spel waarvoor je de tijd moet hebben. Maar als je een hele planeet bewoonbaar wilt maken en intussen de overbevolkingsproblematiek van de mensheid wilt oplossen, moet je ook niet kijken op een uurtje meer of minder.

Astrobioloog Inge Loes ten Kate en wetenschapsredacteur George van Hal spelen Terraforming Mars, waarbij het doel is Mars bewoonbaar te maken.Beeld Simon Lenskens

Meer spellen met een wetenschappelijk tintje

Planetarium. Terwijl materie rond een jonge ster sjeest, klonteren delen daarvan samen tot rudimentaire planeten. De spelers laten materialen op elkaar botsen om planeten te maken met unieke eigenschappen – van vervaarlijke gasreuzen tot rotsplaneten als de aarde. Speelduur: 45 minuten. Prijs: € 44,99.

Pandemic. Op steden over de hele wereld breken mysterieuze ziektes uit. De spelers beginnen het spel bij het Amerikaanse Center of Disease Control in Atlanta. Samen gaan ze op zoek naar geneesmiddelen en proberen een wereldwijde pandemie te voorkomen. Pandemic is er ook in de variant Pandemic: Legacy, waarbij het spel een spannende extra verhaallijn krijgt – alsof je een televisieserie naspeelt. Speelduur: 45 tot 60 minuten. Prijs: € 35,95 (standaard); € 74,95 (Legacy).

Photosynthesis. Ooit weleens een boom willen spelen? Dit is je kans. In Photosynthesis speel je op een bord waar de zon omheen draait. Door fotosynthese zetten je bomen licht om in energie en worden ze groter. Zorg er dus voor dat je de zon kunt vangen en niet in de schaduw staat van het bos van je tegenstanders. Speelduur: 30 tot 60 minuten. Prijs: € 44,95.