Direct naar artikelinhoud
Het geheim van Acciaroli

In Acciaroli is iedereen stokoud en kerngezond. Wat is hun geheim?

Een inwoner van Acciaroli (81) zit voor zijn huis.Beeld Gianni Cipriano

In het Zuid-Italiaanse dorpje Acciaroli is iets vreemds aan de hand: de inwoners worden er uitzonderlijk oud. Ruim 10 procent is 100-plus. En belangrijker: iedereen blijft kerngezond. Hoe krijgen ze dat voor elkaar? 

Dokter Giovanni D’Arena geeft dezelfde opdracht nog een keer, maar ditmaal met dubbel zoveel dwang in zijn stem. ‘Kijk dan!’, zegt hij, terwijl hij naar de stapel papier op zijn bureau wijst. ‘Kijk naar die cijfers, kijk! Het is ongelooflijk. Deze bloedwaarden, die stofwisseling – dit is uitzonderlijk. Deze man is kerngezond.’

Met zijn wijsvinger hamert hij op een ingewikkelde reeks getallen. ‘Dit zijn de cijfers van een jonge vent, terwijl... Deze man is 103!’

D’Arena pakt er een nieuw papier bij, ditmaal een kaart van de Zuid-Italiaanse streek Cilento. ‘Hier, hier en hier’, begint hij nu ogenschijnlijk willekeurige dorpsnamen aan te wijzen. ‘Ze wonen overal, zie je? Kijk, hier heb ik een patiënt van 98 die nog vrachtwagens rijdt. En hier een vrouw van 107.’

Even wendt hij zijn blik van de kaart af en kijkt zijn toehoorder recht in de ogen, alsof hij de spanning wil opbouwen.

‘Maar ze wonen vooral hier’, laat hij zijn wijsvinger nu definitief zakken. ‘In Acciaroli.’

In het Zuid-Italiaanse dorpje Acciaroli is iets vreemds aan de hand. Bij de laatste officiële telling, begin 2018, bleek ruim 10 procent van de bevolking, in totaal 81 inwoners, ouder dan 100 jaar – een ongekend percentage. Het beeld is weliswaar vertekend doordat er weinig jongeren in het dorp wonen, maar zelfs in vergelijking met andere vergrijsde gebieden in Italië is de streek rondom het dorp buitengewoon. Het aantal centenari ligt hier dubbel zo hoog als het landelijk gemiddelde.

En misschien nog belangrijker, aldus D’Arena: ‘Tot ongeveer twee maanden voor hun dood is iedereen hier kerngezond.’

Acciaroli is een zogenoemde blauwe zone. Die term is uitgevonden door de demografen Gianni Pes en Michel Poulain, toen zij op het Italiaanse eiland Sardinië onderzoek deden naar de hoge lokale concentraties 100-jarigen aldaar. Elke keer als ze een dorp hadden gevonden met substantieel veel oudjes, markeerden ze de zone met een blauwe stift: een blauwe zone.

Omdat er wereldwijd relatief weinig blauwe zones bestaan, trekken ze over het algemeen veel mensen aan die hopen er de bron van de eeuwige jeugd te vinden. Dat kunnen wetenschappers zijn, maar ook minder frisse lieden. Twee jaar geleden werden uit de blauwe zone op Sardinië ruim 14 duizend dna-monsters gestolen – niemand weet door wie.

Ook het diagnostisch centrum van dokter D’Arena veranderde de afgelopen jaren in een heus internationaal onderzoeksinstituut, dat inmiddels samenwerkt met Zweedse, Duitse, Italiaanse en Amerikaanse universiteiten. ‘We hebben hier microbiologen rondlopen, cardiologen, longartsen, vasculair specialisten, epidemiologen, psychiaters, neurologen… Ons gezamenlijke doel is om de omstandigheden die hier nu aanwezig zijn voor de toekomst te bewaren’, zegt D’Arena.

Ze doen dat door in totaal zeshonderd oudere streekbewoners – inclusief dertig 100-plussers – regelmatig door te lichten: van bloedwaarden tot hersenactiviteit en hun stambomen. Ook moet iedere deelnemer eens in de zoveel tijd een 53 pagina’s tellende enquête invullen vol vragen over hoe vaak ze wandelen, welke familieleden ze geregeld zien, of ze weleens ruzie hebben, met wie dan, enzovoorts.

D’Arena: ‘We zijn pas net begonnen, maar ik heb alvast goed nieuws: genen spelen maar een beperkte rol bij extreme ouderdom in deze streek.’

‘Ongeveer een kwart van je levensduur ligt genetisch vast, de rest komt door je levensstijl’, zegt ook de Leidse verouderingswetenschapper David van Bodegom, die niet betrokken is bij het onderzoek in Acciaroli.

Maar als het geheim van de Acciarolini niet in hun genen zit, wat is hun geheim dan wel?

Een vrouw verkoopt verse groenten en fruit op de markt in Acciaroli. Een mediterraan dieet zou helpen gezond oud te worden.Beeld Gianni Cipriano

Geheim 1: eten

‘Mijn ge-wat?’, schreeuwt Caterina Garofalo (102). ‘U moet iets harder praten, hoor. Anders versta ik u niet. Ooo, u bedoelt mijn geheim? Nou, in ieder geval niet die nietsnut daar.’

Met haar hoofd knikt Caterina naar bar Il Muretto, waar zeven mannen op het zonnige terras het Italiaanse kaartspel Scopa spelen. Althans, de vier kwiekste mannen spelen, de andere drie knorren af en toe instemmend mee.

Een van hen is de 98-jarige Salvatore Garofalo, die hier dagelijks het puzzeltje in stadskrant La Città komt invullen om zijn hersenen fit te houden. Behalve vandaag dan: Salvatore is in slaap gevallen.

‘Salvatore’, schreeuwt Caterina terwijl ze hem een pets verkoopt met de opgerolde krant. ‘Wakker worden. We zouden samen groente kopen.’

De zes andere knarren beginnen te joelen, waarna Caterina haar twee overgebleven tanden bloot lacht en een buiginkje maakt.

‘Wij hadden vroeger een groenteboer’, zegt Salvatore even later. ‘Hij zat hier om de hoek en het geheim van dit dorp was daar te vinden. Wij worden namelijk oud doordat we goed eten. Wij hebben hier de beste kruiden, de beste tomaten en de beste olijven van heel Italië. Wist je dat er zelfs onderzoek is gedaan naar ons eten?’

De stokoude Salvatore heeft gelijk. Althans, wat dat onderzoek betreft: een van de eerste serieuze studies naar de geheimen van het mediterrane dieet vond immers plaats op nog geen 10 minuten rijden van Acciaroli, in buurdorp Pioppi.

Pioppi, dat in Nederland inmiddels bekend is vanwege het populaire Pioppi-dieet, was 28 jaar lang de thuisbasis van de Amerikaanse Ancel Keys. Keys was een vooraanstaande voedingswetenschapper die de basis legde voor vrijwel alle studies over de relatie tussen voeding, cholesterol en hartinfarcten.

Mediterraan dieet

Uit een onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bleek halverwege 2018 dat het mediterrane dieet – hoewel gezond en veelgeprezen – langzaam aan het uitsterven is in Zuid-Europa. Doordat fruit en verse groenten steeds vaker vervangen worden door junkfood, en doordat jongeren steeds minder bewegen, ligt het percentage kinderen met overgewicht in Italië zelfs boven de 40 procent. Ter vergelijking: in Scandinavië ligt het percentage kinderen met obesitas rond de 5 procent. Volgens de WHO is Zweden het enige Europese land waar jongeren momenteel nog wel ‘mediterraan’ eten.

Volgens Keys, die zelf ook 100 jaar werd, was Pioppi het epicentrum van goede voeding. De bewoners vermijden bewerkt voedsel, zo constateerde hij, ze eten minder zout, maar des te meer verse groenten, fruit en vis. Ze gebruiken weinig verzadigd vet, maar wel plantaardige olie en bovendien doen ze alles met mate. In 2017 schreef de Nederlandse emeritus hoogleraar voedingsleer Martijn Katan: ‘Waarom schrijf ik nog boeken over voeding als Keys alles zestig jaar geleden al wist?’

‘Veel van Keys’ conclusies worden inderdaad bevestigd in onze onderzoeken’, zegt dokter D’Arena. ‘Ook wij zien dat het mediterrane dieet een cruciale rol speelt bij gezond ouder worden.’ Zo onderzoekt een groep Duitse collega’s de gevolgen van de hoge rozemarijnconsumptie, waarvan de lokale variant veel carnosinezuren bevat – een stof die mogelijk een positieve uitwerking heeft op onder andere het geheugen en het zicht. Tegelijkertijd is ook nog veel onduidelijk over de werking van een mediterraan dieet, al is het maar omdat een mediterraan menu nogal kan verschillen van mens tot mens, en van dag tot dag, in zowel de ingrediënten als de hoeveelheden. 

Wat verder opvalt in de studies: de ouderen consumeren met mate. ‘We zien bij de ‘jongeren’ in ons onderzoek – de mensen tussen grofweg 50 en 65 – veel hogere cholesterolwaarden’, zegt D’Arena. ‘Dat komt niet doordat ze iets anders eten, maar doordat ze te veel eten.’

‘Misschien nog wel belangrijker dan wat je eet, is hoeveel je eet’, zegt ook verouderingswetenschapper Van Bodegom. ‘Om gezond oud te worden is een van de belangrijkste eigenschappen of je in staat bent maat te houden.’

De viswinkel in Acciaroli.Beeld Gianni Cipriano for De Volkskrant

Geheim 2: omgeving

Misschien is het onvermijdelijk voor een volk met zo’n lange geschiedenis, maar Italianen hebben een obsessie met hoge leeftijden – net als met het bestrijden van de gevolgen daarvan. Zo is de oudste mens van Europa momenteel een 115-jarige Zuid-Italiaanse en was de oudste mens ter wereld tot voor kort de 117-jarige Italiaanse Emma Morano. Afgelopen november werd een 62-jarige vrouw uit Rome bovendien de trotse moeder van haar eerste dochter (Romeinse vrouwen krijgen hun eerste kind gemiddeld rond hun 40ste) en nergens in Europa worden meer cosmetische ingrepen uitgevoerd dan in Italië.

Bij een wetenschappelijk congres over ouder worden zei professor gerontologie Niccolò Marchionni eind november zelfs dat Italianen, vanwege hun goede gezondheid, voortaan pas vanaf 75 jaar als ‘bejaard’ te boek zullen staan. Volgens de Bloomberg Global Health Index 2017 zou Italië zelfs het gezondste land ter wereld zijn. Dat komt deels door factoren als eten, alcoholconsumptie en de hoeveelheid beweging, maar vooral, aldus het onderzoek, door de zeer efficiënte gezondheidszorg. Italië heeft bovengemiddeld veel artsen en ziekenhuizen, die bovendien voor iedereen gratis toegankelijk zijn doordat de staat de zorgverzekering betaalt.

Het is, met andere woorden, goed toeven in Italië – zeker voor ouderen.

En als je gezond oud wilt worden, is je leefomgeving van onschatbare waarde, zegt Van Bodegom. Je omgeving bepaalt immers grotendeels wat je eet, hoeveel je beweegt, of er een ziekenhuis in de buurt is, enzovoorts. ‘Als Aziaten bijvoorbeeld naar Amerika verhuizen, zien we dat ze de ziektepatronen van het gastland overnemen. Je woonplaats bepaalt voor een groot deel je gezondheid, en dus je leeftijd.’

Wel of geen alcohol?

Dat er geen eenduidig recept bestaat om gezond oud te worden, bewijzen twee andere blauwe zones die veelvuldig worden onderzocht, namelijk Ogliastra op Sardinië en Loma Linda in de Verenigde Staten. In beide gebieden worden de bewoners bovengemiddeld oud, maar waar dat op Sardinië gepaard gaat met een geregeld glas rode wijn – de cannonau zou volgens sommigen zelfs hét geheim zijn van hun ouderdom – is alcohol in Loma Linda, een geloofsgemeenschap van zevendedagsadventisten, juist ten strengste verboden.

Wie met die wetenschap door Acciaroli struint, begrijpt meteen waarom mensen hier weigeren te sterven: alle aantrekkingskracht van Italië lijkt hier te zijn verzameld. Er zijn van die bijna frustrerend schattige steegjes met paarse bougainvilles, omgeven door prachtig glooiende heuvels aan de horizon. Aan zee zoekt een oude vrouw in de branding naar schelpdieren voor in de pasta van die avond en vanaf alle balkonnetjes – uiteraard stuk voor stuk behangen met fris geurend wasgoed – zwaaien de breed glimlachende ouderen je hartelijk toe. Stress lijkt hier nog niet uitgevonden. Het is alsof de inwoners hier collectief hebben afgesproken de wereld aan zich voorbij te laten trekken, in plaats van er zelf doorheen te razen.

Boven op die idylle komt nog eens de overvloedige hoeveelheid moestuinen in het dorp, net als de afwezigheid van grote wegen, spoorlijnen en vrachtschepen waardoor de lucht en zee er schoner zijn dan elders in Italië. Verder ligt Acciaroli tegen de heuvels aan geplakt en is het centrum grotendeels autovrij, waardoor de bewoners veel bewegen.

De omgeving is hier zelfs zo stimulerend voor ouderen dat een van de beroemdste boeken over het thema er zijn oorsprong vindt: The Old Man and the Sea van de Amerikaanse Nobelprijswinnaar Ernest Hemingway, die een paar weken in Acciaroli verbleef in de zomer van 1951.

Dit boek gaat over het gevecht tussen een oude visser en een gigantische vis, en leest als een grote metafoor voor het gevecht tussen leven en dood. De oude man probeert, naast de vis, immers ook de gebreken die bij ouderdom horen te verslaan.

Volgens literatuurwetenschappers speelt het boek op Cuba, maar de bevolking van Acciaroli weet wel beter. Het kan immers geen toeval zijn dat Hemingway, net toen hij bezig was met het boek, een vriendschap opbouwde met Antonio Masarone, een visser uit Acciaroli die al op jonge leeftijd grijs werd en daarom door iedereen ’u Viecchiu werd genoemd – de oude.

‘Drink, Tony, drink, zei hij altijd. De ochtend erna ging hij schrijven en ik vissen...’, aldus Masarone jarenlang tegen iedereen die het horen wilde.

’U Viecchiu bleef uiteindelijk in Acciaroli om oud te worden terwijl avonturier Hemingway het dorp na de zomer verliet en verder trok. Ook die actie is overigens veelzeggend voor het feit dat omgeving een rol speelt in de hoge gemiddelde leeftijd van deze streek: juist omdat het leven hier zo rustig voortkabbelt, weten jongeren vaak niet hoe snel ze moeten vertrekken. Zij leiden liever een spannend dan een lang leven.

Giovanna (87) en Maria (92), inwoners van buurdorp Pioppi.Beeld Gianni Cipriano

Geheim 3: gezelschap

‘Nee, spannend is het hier inderdaad niet’, zegt de 97-jarige Maria Carragino. ‘Maar we vervelen ons nooit. Dat komt hierdoor.’ Het kromgetrokken vrouwtje wijst naar de negen plastic stoelen die voor haar huis staan opgesteld.

‘Die stoelen houden ons in leven’, zegt buurman Edmundo Saggiomo.

‘Naar hem moet je niet luisteren, hoor’, corrigeert Maria. ‘Edmundo is van een andere generatie. Hij is pas 89.’

Zowel Edmundo als Maria begint te schateren. ‘O mamma mia, Maria, wat maak je me toch aan het lachen. Wil er trouwens iemand koffie? Ik heb koffie gezet.’

Het derde, en volgens Maria belangrijkste geheim van Acciaroli, is het rijke sociale leven in het vissersdorp. Er wonen ongeveer achthonderd mensen en iedereen kent elkaar, zegt ze. Ze treffen elkaar bovendien bijna dagelijks op een van de vele stadsbankjes of plastic stoeltjes, het liefst op een plein waar de kleinkinderen ondertussen aan het steppen zijn en af en toe trots aan opa en oma hun kunsten laten zien.

‘Het voordeel van dorpen ten opzichte van steden is dat iedereen elkaar kent en iedereen bij elkaar in de buurt woont’, zegt dokter D’Arena. ‘Vooral in Zuid-Europa loop je er zo het plein op, je treft er je vrienden, lacht samen, speelt samen spelletjes, praat over vroeger – het geeft een reden om ’s ochtends uit bed te komen en je bent ook nog in beweging. Ouderen die in steden wonen, leven veel vaker alleen. Ze zijn daardoor inactiever en minder vrolijk. Dat vertaalt zich naar hun gezondheid.’

‘Eenzaamheid is dodelijker dan roken’, zegt ook verouderingswetenschapper Van Bodegom. ‘Mensen die eenzaam zijn, hebben een 40 procent grotere sterftekans dan mensen die gezelschap hebben.’ Dat komt doordat ze actiever zijn, een duidelijker doel in hun leven houden en zich nuttig blijven voelen, maar ook doordat er bijvoorbeeld eerder iemand met ze meeloopt naar de dokter.

‘Tuurlijk breng ik Maria naar de huisarts als ze ziek is’, zegt Edmundo Saggiomo uit Acciaroli. ‘Dat spreekt toch voor zichzelf?’

De hoeveelheid fysieke activiteit, een gematigd dieet en een goed sociaal leven bepalen al met al zo’n 80 procent van de hoge gemiddelde leeftijd op plekken als Acciaroli, zegt Van Bodegom. Er is dus niet één geheim om oud te worden, helaas: er zijn heel veel geheimen. En in Acciaroli komen er toevallig een paar samen.

‘Veroudering speelt in alle organen van het lichaam, en in al die organen spelen andere processen’, zegt Van Bodegom. ‘Het ene verouderingsproces wordt misschien afgeremd door een stofje dat in rozemarijn zit, maar dan blijven al die andere problemen nog over. Mensen die dus wachten op een pil waardoor je niet ouder wordt, moet ik teleurstellen: die pil gaat er nooit komen.’

Nederlanders die streven naar onsterfelijkheid kunnen daarom het best wat Acciaroli in huis halen, zegt Van Bodegom. ‘Probeer de lessen uit Zuid-Italië toe te passen op je eigen leven. Installeer bijvoorbeeld een sta-bureau op je werk zodat wat actiever bent. Zet de groente in je koelkast op ooghoogte zodat je vaker een wortel eet in plaats van een stuk worst. Drink je wijn ’s avonds samen met familie en ga na het eten eens een rondje flaneren.’

Eppure, zegt dokter D’Arena – en toch. ‘Toch denk ik dat wij, door de geheimen van dit specifieke leven te oogsten, stofjes kunnen vinden voor de medicijnen van de toekomst.’ Aan een pil, met andere woorden, die meerdere verouderingsprocessen van het lichaam tegelijkertijd vertraagt.

D’Arena staat niet alleen in die gedachte. Wetenschappers zijn al langer stoffen op het spoor die de veroudering afremmen, of zelfs een beetje terugdraaien. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om moleculen die zogeheten senescente ouderdomscellen opruimen of die in cellen het effect van diëten nabootsen – de droom van dokter D’Arena met het mediterrane dieet. Ook zijn in diverse laboratoria al voorzichtige succesjes geboekt met proefdieren die opeens stokoud werden na het toedienen van stofjes als rapamycine en metformine.

‘Het eeuwige leven, daar geloof ik niet in’, zegt Gerald de Haan van het Groningse onderzoeksinstituut voor verouderingsbiologie Eriba. ‘Er zal nooit een pil komen waardoor je niet doodgaat. Maar we komen uit een situatie waarin we dachten: veroudering is onvermijdelijk, daar kun je niets aan doen. Dat is nu niet meer zo. Nu weten we dat we veroudering kunnen bestrijden. Ik kan me daarom niet goed voorstellen dat we de komende tien, twintig jaar geen moleculen zullen vinden – en dus pillen gaan ontwikkelen – die ingrijpen in de moleculaire aspecten van het verouderingsproces.’

Of in de woorden van dokter D’Arena, de man die in een klein Zuid-Italiaans dorpje op zoek is naar de fontein van de eeuwige jeugd: ‘Ons onderzoek is bedoeld om de geheimen van Acciaroli te ontwaren. Pas als we die geheimen hebben gevonden, weten we wat we eraan hebben. Pas toen we de regels van de natuurkunde ontdekten, vonden we het vliegtuig uit. Misschien vinden we iets, misschien vinden we niets, maar tot die tijd adviseer ik: eet ons eten, lach met je familie en wees gelukkig met een leven waarin weinig gebeurt. Als dat genoeg voor je is, word je vast net zo oud als wij.’

Het strand van Acciaroli. Alle aantrekkingskracht van Italië lijkt hier te zijn verzameld.Beeld Gianni Cipriano

Pioppi-dieet

Eind november waarschuwde het Nederlandse Voedingscentrum voor het zogenoemde Pioppi-dieet, gebaseerd op de recepten van de Italiaanse chef-kok Antonio Morinelli. Morinelli belooft een ‘verbeterd’ mediterraan dieet. Dat betekent: 21 dagen lang geen pasta, geen rijst en geen brood, maximaal 500 gram vlees per week en een gematigde wijninname, maar wel vijf tot zeven porties groenten en fruit per dag, veel eieren, boter, olie en kaas. Volgens het Voedingscentrum is dat regime niet te rijmen met de schijf van vijf en strookt het ook niet met de alledaagse realiteit van het dorpje Pioppi, waar wel degelijk pasta en brood worden gegeten. Voor een goede gezondheid is daar, naast wat je eet, misschien wel net zo belangrijk hoeveel je eet, met wie je eet en of je na het diner uitgebreid gaat wandelen.