Nobelprijzen met een smetje? Het draait straks toch weer om de juichende winnaars
Vanaf maandag worden de winnaars van de Nobelprijzen bekendgemaakt, maar voor het eerst in decennia zónder een Nobelprijs voor de Literatuur. Wat doet dit met de prestige van de prijs der prijzen?
Beschuldigingen van aanranding en verkrachting. Met voorkennis gokken op winnaars bij wedkantoren. En een leven vol protserige limousineritjes en peperdure appartementen in Parijs en Berlijn. Allemaal op kosten van de Zweedse Academie, natuurlijk. Het chique imago van de Nobelprijzen, en dan met name die van literatuur, liep een deuk van jewelste op door schandalen rondom prominenten die de winnaar kiezen. Wat gebeurde er ook alweer?
Het begint allemaal bij de Zweedse kunstenaar Jean-Claude Arnault, getrouwd met Academie-lid Katarina Frostenson. Het Zweedse dagblad Dagens Nyheter onthulde dat achttien vrouwen Arnault beschuldigen van aanranding en verkrachting. Het gaat hoofdzakelijk om jonge schrijvers die wilden doorbreken; vrouwen die hij onder druk kan zetten met zijn macht in het wereldje.
Ruzie
Daarnaast beschuldigt men Arnault ervan dat hij al jaren de namen van winnaars lekt, zodat vrienden bij gokkantoren geld kunnen verdienen. Tot slot ontvingen Arnault en zijn vrouw van de Academie een potentieel illegale financiële bijdrage voor hun literaire club Forum, waar de culturele elite van Zweden kon loungen.
Academie-lid en Zweedse literatuurwetenschapper Horace Engdahl noemde Arnault zelfs na al die schandalen nog ‘een voorbeeld voor jonge mannen’ omdat hij zoveel weet van wijn, het goede leven en vrouwen. Het leidde tot ruzie binnen de Academie. Resultaat: leden stapten boos op, Frostenson moest het veld ruimen en Engdahl zit nog op zijn plek. Met slechts tien resterende leden besloot de Academie de prijs dit jaar niet uit te reiken.
Prestige
Raakt dit schandaal ook het prestige van de overige Nobelprijzen? Bioloog Jelle Reumer, coauteur van een boek over Nederlandse Nobelprijswinnaars, denkt van niet. ‘De winnaars in de andere categorieën worden gekozen door anderen’, zegt hij. Bij Natuurkunde, Scheikunde en Economie zijn dat de leden van de Koninklijke Zweedse Academie voor Wetenschappen. Dat is een grote, internationale groep van 645 mensen. Heel anders dan de besloten kliek van achttien die beslist over de literatuurprijs. ‘Ik kan me dus moeilijk voorstellen dat het schandaal bij literatuur invloed heeft bij die andere categorieën’, zegt Reumer.
De Nobelprijzen kunnen wel tegen een stootje. Winnaars mogen zich in een rijtje scharen met grootheden als Albert Einstein, Marie Curie, Martin Luther King Jr., Nelson Mandela, Jean-Paul Sartre en Niels Bohr.
Sterk merk
En dan is er nog die enorme naamsbekendheid, hooguit vergelijkbaar met de Oscars. Bij zo’n sterk merk verbleken alle andere prijzen. Voor een voorbeeld hoeven we niet verder te kijken dan de Nederlandse topsterrenkundige Ewine van Dishoeck, die dit jaar de prestigieuze internationale Kavli-prijs voor de astrofysica won. Dat is de belangrijkste sterrenkundeprijs ter wereld, maar buiten het vakgebied heeft niemand ervan gehoord. Niet voor niets heet de prijs in de wandelgangen daarom ook wel ‘de Nobelprijs voor de sterrenkunde’. Dat doet het op een feestje net wat lekkerder.
Prestigieuze prijzen met een lange historie zijn sowieso niet makkelijk kapot te krijgen, blijkt ook in andere sectoren. Kijk naar de dopingkwestie van Russische atleten bij de Olympische Spelen, of de sterfgevallen bij stadionbouwers van het aanstaande WK voetbal in Qatar. Zodra de bal gaat rollen, verschuift de spotlight verschuift naar juichende winnaars.
Bij het oude
Wanneer de Nobelprijswinnaars deze week bekend worden, zal daarom naar verwachting veel bij het oude zijn. Over de hele wereld volgen liefhebbers en journalisten gespannen de bekendmaking op de livestream vanuit Zweden. Pas een uur voor de publieke onthulling horen de winnaars dat ze dat jaar in de prijzen vallen. Dat gaat weleens mis, zoals bij de Nederlandse natuurkundige Gerard 't Hooft, die een lezing gaf tijdens de bekendmaking en zo zijn eigen aankondiging misliep.
Als de commissie er op tijd bij is, is het direct al feest op de vakgroep. Licht verbouwereerd poseerde de Nederlandse chemicus Ben Feringa in 2016 tussen zijn juichende collega's, sommigen met veiligheidsbril nog op de neus. De Nobelprijs is in de wetenschap de ultieme bekroning op tientallen jaren wetenschappelijk zwoegwerk. Op die momenten lijken schandalen zoals die bij de literatuurprijs mijlenver weg.
Nobelprijsvoorspellingen
Geneeskunde (maandag 1 oktober)
Het zou tegen de gewoonte zijn van het Nobelcomité, dat meestal pas decennia na een ontdekking met een prijs komt, maar laten we hem dan tippen als een veelbelovende buitenstaander: stamcelbioloog Hans Clevers, die negen jaar geleden de organoïde bedacht, een miniorgaan in een laboratoriumschaaltje. Intussen is hij er in zijn lab in Utrecht in geslaagd uit stamcellen praktisch alle menselijke organen in een bakje te kweken, van maag en darm tot nier en alvleesklier.
Het belang voor de medische wereld is groot: de miniorganen worden gebruikt voor de ontwikkeling van medicijnen en om te achterhalen of bestaande, dure geneesmiddelen bij een patiënt effectief zullen zijn. Zelf is hij nuchter over zijn techniek, die inmiddels wereldwijd wordt toegepast: het is gewoon een soort receptenboek, zegt hij. (Ellen de Visser)
Natuurkunde (dinsdag 2 oktober)
Bewijzen dat Albert Einstein zelf er naast zat. Zo’n knap staaltje verdient wel een Nobelprijs, zou je denken. Vandaar dat de prijs voor de natuurkunde dit jaar zomaar zou kunnen gaan naar de natuurkundigen die de zogeheten Bell-test uitvoerden, een experiment dat bewijst dat – quote Einstein – ‘spookachtig gedoe’ in de quantumfysica toch echt bestaat.
Daarmee toon je aan dat quantumdeeltjes, de bouwsteentjes van het universum, op grote afstand invloed op elkaar kunnen uitoefenen. Meet je bijvoorbeeld dat het ene deeltje linksom draait dan gaat op exact datzelfde moment verderop – 100 kilometer, of zelfs aan de andere kant van het heelal – zijn verstrengelde tweelingdeeltje rechtsom draaien. Nobelprijzen zijn er dan voor pionier Alain Aspect (Frankrijk), vakgebiedsgoeroe Anton Zeilinger (Oostenrijk) en voor ‘onze’ Ronald Hanson (TU Delft). Hanson kreeg in 2015 wereldwijd de handen op elkaar toen hij samen met zijn promovendus het experiment uitvoerde dat elk laatste stukje twijfel vakkundig wegnam. (George van Hal)
Scheikunde (3 oktober)
96 jaar oud is natuurkundige John Goodenough nu, dus geen twijfel mogelijk: dit wordt het jaar dat het Nobelcomité de Duits-Amerikaanse bedenker van de lithium-ionaccu eindelijk zijn welverdiende gouden plak in de scheikunde toekent. Die zal hij dan delen met de 77-jarige Britse chemicus M. Stanley Whittingham, die het concept bedacht en, waarom niet, chemicus Michael Thackeray, destijds Goodenoughs kompaan.
De andere grote kanshebber, CRISPR-Cas ofwel snelle genetische manipulatie, zal daardoor opnieuw de boot missen. Dit jaar bleek de techniek toch nog wat haken en ogen te hebben, en bovendien zijn de bedenkers Jennifer Doudna en Emmanuelle Charpentier nog altijd in conflict over de centen met hun concurrent Feng Zhang van het Amerikaanse Broad Institute.
Lithium-ionbatterijen daarentegen zijn veilig terrein en in het duurzame tijdperk helemaal in. Denk aan elektrische auto’s, e-bikes, zonnepanelen. En denk aan die arme Goodenough, die nu toch wel erg rap richting de honderd gaat. (Maarten Keulemans)
Vrede (5 oktober)
De opmars van de autoritair geleide democratie en de druk op de wereld van liberale verworvenheden dwingt het Nobelprijscomité ertoe in 2018 de strijd voor de rechten van vrouwen en minderheden te steunen. Ze geven de vredesprijs daarom aan de 66-jarige Michelle Bachelet uit Chili.
Bachelet is in september begonnen als Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de VN. Een fragiele opdracht op een ruig geopolitiek moment. Naast haar herinneringen aan marteling onder het Pinochet-regime, neemt ze haar ervaring mee als voorvechter van vrouwenrechten. Ze was in 2010 de eerste directeur van UN Women. Daarna schreef ze als president van Chili met een abortuswet geschiedenis in het conservatief katholieke land. Met seksueel geweld tegen vrouwen onophoudelijk in het nieuws, ziet het Nobelprijscomité in haar een rolmodel. (Alex Burghoorn)
Economie (8 oktober)
Welke heer op leeftijd, verbonden aan een Amerikaanse topuniversiteit, gaat het dit jaar worden? Slechts één keer in de geschiedenis kreeg een vrouw de Nobelprijs voor de Economie. Nauwelijks minder zeldzaam zijn de winnaars van buiten het exclusieve kringetje van Harvard, MIT en enkele andere gerenommeerde Angelsaksische instituten.
Daar houden de aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheden rond de officieuze Nobelprijs, sinds 1969 uitgereikt door de Zweedse centrale bank, meteen ook op. Vorig jaar viel met Richard Thaler een gedragseconoom in de prijzen. Niet voor het eerst, want met mannen als Daniel Kahneman en Robert Shiller ging de eer de afgelopen jaren vaker naar wetenschappers die afrekenen met het schamele mensbeeld van de rationele, calculerende burger.
En dit keer? De volslagen onvoorspelbare jury kiest ongetwijfeld voor heel iemand anders. Maar gezien de snel oplopende ruzie tussen Trump en China zou het een interessant gebaar zijn als op maandag 8 oktober een uitgesproken handelseconoom à la Dani Rodrik in het zonnetje gezet wordt. Aan zijn antecedenten zal het niet liggen: Rodrik is man, grijs en verbonden aan Harvard. (Koen Haegens)
Alternatieve prijs voor literatuur
Na Bob Dylan (2016) en Kazuo Ishiguro (2017) komt er dit jaar geen winnaar van de Nobelprijs voor de Literatuur. De Zweedse Academie verkeert sinds vorig jaar in een crisis, na een #MeToo-kwestie rond de man van een van de leden. Als goedmaker zullen in 2019 liefst twéé Nobelprijzen voor Literatuur worden toegekend. Intussen hebben Zweedse bibliothecarissen en intellectuelen een alternatieve Nobelprijs in het leven geroepen (100 duizend euro en niet 1,1 miljoen euro, zoals de ‘echte’), lezers konden tot vorige maand ook online stemmen, en zo kan begin oktober alsnog een auteur worden bekroond.
De shortlist bestaat uit Haruki Murakami, Maryse Condé, Kim Thúy en de fantasy-schrijver Neil Gaiman. Voor Murakami zou de bekroning een ware troostprijs zijn. Hij geldt al jaren als kandidaat, maar moest vorig jaar vrezen voorlopig niet meer in aanmerking te komen doordat Ishiguro, eveneens van Japanse origine, de hoogste literaire onderscheiding ter wereld kreeg. (Arjan Peters)