Waar deze kunstcritici binnenkomen knikken de knieën

Stefan Ruitenbeek en zijn vriendin Kate Sinha zitten in maart 2016 thuis in de Bijlmer te praten over het werk van Saskia Noor van Imhoff, een gevierde jonge kunstenaar, dat in het Amsterdamse kunstcentrum De Appel is te zien. Ruitenbeek (35) en Sinha (28) zijn, kort gezegd, nogal kritisch over de werken. Het is niet voor het eerst dat ze een ergernis over hedendaagse kunst delen, maar dit keer besluiten ze er wat mee te doen.

'Kom', zegt Ruitenbeek. 'We gaan naar de tentoonstelling en nemen de camera mee.'

In het filmpje 'Verontwaardiging in De Appel' zegt Sinha dat ze 'een beetje onpasselijk' wordt van het werk. Waarom, vraagt Ruitenbeek geamuseerd. Ze wijst naar een klein koperkleurig blokje dat op een hoekje van een metalen buizeninstallatie ligt. 'Je moet je voorstellen dat de kunstenaar zo is gaan zitten en dat blokje er heel netjes heeft neergelegd.'

'Waarom is dat vervelend?', vraagt Ruitenbeek, nu nog geamuseerder. Sinha: 'Omdat je het er toch gewoon vanaf wilt schoppen.'

Het tweetal kijkt vervolgens naar een ander werk. Uit een chromen buis komen wolkjes waterdamp. Iets links ervan in een gat in de vloer ligt iets wat lijkt op een uitgedroogde vrucht ter grootte van een voetbal. Ruitenbeek: 'Ik erger me aan de ideologie. (...) Het idee dat het onderwerp van kunst conservatie wordt. Met zo'n bevochtigingbuis.'

Schokgolf door kunstwereld

In een andere zaal liggen vijf stapels grote vellen felgekleurde papieren. 'Waar gaat dit over, denk je?', vraagt Ruitenbeek. Sinha: 'Over dat je kunstenares wil worden en naar Vlieger gaat, dat is een papierwinkel hier in Amsterdam. Je ruikt aan het papier en je voelt het en je ziet het, en daarmee krijg je het gevoel: ja, ik ben kunstenares.'

Even later over hetzelfde werk: 'Eigenlijk heeft de kunstenares geen idee wat ze moet doen, dus gaat ze maar stapelen. Het zijn stapeltjes die bewijs leveren van het feit dat zij weet wat modernisme is. Ze heeft laten zien dat ze braaf haar huiswerk heeft gedaan.'

Toen dit filmpje, nu dertienduizend keer bekeken, in juni 2016 vanuit het niets op YouTube verscheen onder de naam Keeping It Real Art Critics (KIRAC) gingen er bescheiden schokgolven door de kunstwereld. De aflevering verspreidde zich 'als een lopend vuurtje via mailboxen in de kunst', schreef De Groene Amsterdammer.

Meedogenloze kritiek

Zulke meedogenloze kritiek was uitzonderlijk. 'Te gemeen en te makkelijk', schreef kunstenaar Jan Hoek op Vice over het filmpje. Wel vond hij het goed dat De Appel, waarvan de subsidie inmiddels is geschrapt, eens werd aangepakt, want het centrum toonde vooral 'kunst over kunst', 'het type kunst waar de buitenwereld niks van snapt, en waar de kunstwereld zo dol op is'.

'Er waren mensen heel erg verontwaardigd over hoe respectloos wij omgingen met die kunst', zegt Sinha tijdens een interview in de Bijlmer, waar ze met Ruitenbeek samenwoont. 'Mijn moeder zei ook: zo heb ik je toch niet opgevoed? Maar ik vind het niet respectloos. Ik denk ook helemaal niet aan de kunstenares als ik daar sta en kritiek geef.'

Sindsdien zijn er elf KIRAC-afleveringen gemaakt (de elfde verscheen zondag en de volgende komt donderdag 8 februari online), met hulp van een subsidie van het Mondriaan Fonds: 41 duizend euro. KIRAC, dat de stimuleringsprijs van de Prijs voor de Jonge Kunstkritiek won, ontving het geld om in een reeks video's te reflecteren op de 'sociaaleconomische context waarbinnen kunstenaars tegenwoordig functioneren, en hoe dit tot uitdrukking komt in de kunst die zij maken'.

Pesterige sfeertje

KIRAC wordt daarnaast geadviseerd door het kunstconsultancybureau Paul van Esch & Partners. Toen hij het filmpje over De Appel bekeek, zocht Paul van Esch meteen contact met Ruitenbeek en Sinha. 'Die theorie over papierwinkel Vlieger is natuurlijk een aanname, maar ik vond het zo raak.' Hij prijst hun eruditie, brutaliteit en humor.

In de filmpjes bespreken Ruitenbeek en Sinha - hij kunstenaar, afgestudeerd aan de Rietveld Academie, zij archeoloog - kunst en cultuur op een nogal onorthodoxe manier, vaak zeer kritisch en inhoudelijk, soms ronduit bot of lomp. Het tweetal is voor niemand bang en zoekt graag het ongemak op. Ze genieten vaak zichtbaar van de adrenaline.

De ene keer gaan Ruitenbeek en Sinha naar een tentoonstelling en analyseren ze ter plekke vrolijk filerend de kunstwerken, de andere keer stellen ze provocatieve vragen aan een galeriehouder of expert, vaak uitmondend in een onaangename confrontatie.

In de voice-over praat Ruitenbeek op een ironisch toontje en met veel galm op zijn stem de video's aan elkaar, wat het pesterige sfeertje nog eens versterkt.

Geen journalistiek

Journalistieke ethiek deert hen niet. Zo branden ze in de video 'Niet op deze manier' het idee voor een speelfilm af zonder dat er ook nog maar één minuut van is geschoten. Van een vriendin horen Ruitenbeek en Sinha dat voor de film zwarte tienermeisjes gescout worden op het Kwaku Festival in de Bijlmer. 'Een walgelijk subsidie-ideetje', vindt Ruitenbeek. Als hun vriendin de maakster opbelt, liegt zij over het feit dat het gesprek wordt opgenomen.

Ruitenbeek heeft geen spijt van die werkwijze. 'Zonder te liegen hadden we hen nooit aan het praten kunnen krijgen. Een belangrijk deel van het werk wordt gecreëerd in de aanloop ervan. Er wordt subsidie aangevraagd bijvoorbeeld. Dus daar kun je wel degelijk over praten.' Bovendien, zegt hij, is KIRAC geen journalistiek.

Veel van de KIRAC-filmpjes ageren tegen in hun ogen niet geslaagde voorbeelden van hedendaagse of modernistische kunst. 'Je loopt een tentoonstelling in', zegt Sinha, 'je hebt zin om geprikkeld te worden en dan zie je het totale gebrek aan levensvreugde in zo'n werk. Je stelt je ook al die mensen voor die dat werk bekijken en er helemaal niets bij denken of voelen.'

Goed bekeken

'Er is een soort ongemakkelijkheid bij tentoonstellingen die je ook op agnostische begrafenissen ziet', vult Ruitenbeek aan. 'Omdat die verstoken zijn van betekenisvolle rituelen en symbolen, weet niemand zich een houding te geven. Diezelfde awkwardness wordt door de kunst al jaren op een religieus voetstuk gezet. In bijna elke tentoonstelling wordt het wezen van de kunst bevraagd: wat is kunst? Maar waarom zou het diepzinnig zijn om je voortdurend af te vragen wat de status van een object is? Dat is een heel ijdele, holle vraag.'

De video's worden tamelijk goed bekeken, zo'n 10- tot 20 duizend keer, met uitschieters naar 56 duizend. Ze duren meestal tussen de 10 en 20 minuten, maar Ruitenbeek en Sinha maakten ook een documentaire van een uur over kunsthandelaar Stefan Simchowitz, een omstreden figuur uit Los Angeles, in The New York Times omschreven als 'the art world's patron satan'.

Een van de kenmerkendste KIRAC-video's is 'The Tears of Mara McCarthy', die is opgenomen op de Frieze London Art Fair. Ruitenbeek, Sinha en hun vriend kunstenaar Tarik Sadouma overvallen galeriehouder Mara McCarthy met draaiende camera en een spervuur aan vragen over een aantal volledig zwart geverfde doeken van kunstenaar Wally Hedrick.

In de hoek gedreven

'Why is it black?', vraagt Sadouma. Omdat, legt McCarthy uit, de werken in de jaren zestig als protest tegen de Vietnamoorlog zijn geschilderd. In de voice-over betoogt Sadouma dat dit protest risicoloos en simplistisch is. Het is helemaal niet de bedoeling van dit soort linkse kunst om werkelijk over oorlog na te denken, beweert hij. 'Het gaat om de behoefte aan de juiste kant van de geschiedenis te staan.'

Even later, als ze spreekt over een bevriende kunstenaar die Parkinson heeft, begint McCarthy te huilen. Uit medeleven, zegt ze zelf. Maar de kijker kan zich niet aan de indruk onttrekken dat de tranen ook het gevolg zijn van de confrontatie; de galeriehouder is letterlijk in een hoek van haar galerie gedreven door het gezelschap. Uiteindelijk wordt de groep door de organisatie van het terrein gezet, wat breed wordt uitgemeten in het filmpje.

Het is ongemakkelijk om naar te kijken, de aanpak zit dicht tegen intimidatie aan en de kritiek kun je populistisch noemen. Tegelijkertijd zijn het dit soort rauwe momenten die de filmpjes een onweerstaanbaar 'ik-kan-niet-stoppen-met-kijken'-gevoel geven. Het 'PowNews van de kunsten' wordt KIRAC niet voor niets door sommigen genoemd - al is KIRAC inhoudelijker en pretentieuzer.

Debat

De toon en aanpak van KIRAC vallen op in de huidige kunstwereld, waar keiharde kritiek schaars is. De online-kunstkritiek bestaat vooral uit blogs, vlogs en Instagram-accounts die kunst vieren en verheerlijken. Het enige min of meer verwante initiatief zijn de VPRO-webvideo's De Snijtafel, waarin Kasper C. Jansen met uiteenlopende gasten onder meer liedjes, tv-programma's en films bespreekt.

In de geschreven pers worden wel kritische recensies geschreven, maar op tv wordt kunst zelden kritisch of uitvoerig besproken. In programma's zoals De Wereld Draait Door, Krabbé zoekt Van Gogh of Volle Zalen draait het meestal om vragen als: waarom is deze kunst goed, hoe is het werk tot stand gekomen en waarom is de kunstenaar interessant?

'Er zijn in de kunsten niet veel mensen die de behoefte voelen een strijd te voeren over de kunst', zegt Sinha. De filosofie achter KIRAC beschrijft ze als volgt: 'We misbruiken het verlichtingsideaal van de dialectiek. We willen in debat gaan, liefst met geduchte tegenstanders, om zo tot een nieuwe waarheid te komen. In de praktijk pakt het helaas vaak anders uit. Vandaar dat het een ideaal is.'

Knikkende knietjes

In een recente aflevering wil Sinha midden in het Gemeentemuseum in Den Haag in debat met de Mondriaan-expert Hans Janssen. Bij een van de eerste kritische opmerkingen - dat Mondriaan wellicht rigide is - schiet Janssen al uit zijn slof. 'Flauwekul!', zegt hij, terwijl hij naar een ander doek beent. 'Is dit rigide?', vraagt hij met stemverheffing. Het is een van de minst inhoudelijke video's geworden, omdat de confrontatie alle ruimte opeist.

Werkt deze methode dan ook in hun nadeel? Sinha: 'Ik zie die confronterende aanpak niet als een keuze, maar als een gevolg van ons verlangen om bepaalde dingen te onderzoeken. Andere mensen vinden dat confronterend, en dat zie ik als een interessant gegeven.'

Als Ruitenbeek en Sinha nu op een kunstbijeenkomst binnenkomen, krijgen mensen 'knikkende knietjes', zegt kunstenaar Jan Hoek, die KIRAC sinds het begin volgt. 'Ze zijn onuitstaanbaar soms, maar ze maken wel iets los. Ze prikken de bubbel door waarin iedereen het met elkaar eens is.'

Wellicht ook tekenend voor die bubbel: alle kunstenaars, experts en instituten die in de filmpjes worden besproken en die voor dit stuk werden benaderd - Saskia Noor van Imhoff, Hans Janssen, Renzo Martens, Het Gemeentemuseum Den Haag, Het Stedelijk Museum - wensten niet te reageren.

'Je stuit op weerzin als je op een vrije manier over kunst spreekt', zegt Ruitenbeek. 'Dus niet vanuit het uitgangspunt: o, wat is die kunst toch mooi. Niet vanuit de intentie van de kunstenaar, die je op het bordje naast het werk leest.'

'En dan lijkt het alsof die weerzin, de botsing, ons doel is, maar wij willen echt in gesprek', zegt Sinha. 'Alleen zonder die nederigheid voor het kunstwerk of de expert.'

Neutkens

Na veel kritische filmpjes werken Ruitenbeek en Sinha nu aan een aflevering van KIRAC waarin ze uitleggen waarom ze het werk van kunstenaar Wout Neutkens zo goed vinden. Op de onderstaande foto staan Ruitenbeek en Sinha met een van zijn sculpturen van karton en stof afgebeeld. Ruitenbeek, die geregeld in kunst handelt, heeft een aantal werken van Neutkens gekocht. Dat KIRAC daar een positieve video over maakt, vindt hij niet problematisch. 'Ik hoef niet onafhankelijk te zijn. Dat is niemand in de kunst. Zolang ik maar soeverein ben.'