Haruki Murakami: 'Voor mij moet een roman me het gevoel kunnen geven dat er iets verandert in mij'

Een lijvige roman, De moord op Commendatore, met zijn 1.000 pagina's. In de jaren hiervóór publiceerde u twee beduidend kortere romans, De kleurloze Tsukuru Tazaki en zijn pelgrimsjaren en Mannen zonder vrouw. Plant u de omvang van een roman tevoren, of blijkt dat gaandeweg het schrijven?

'Voor mij is het een groot plezier dat ik in staat ben fictie te schrijven in allerlei vormen en van allerlei lengten. Ik denk dat het ook een van mijn sterkten als auteur is. Doorgaans schrijf ik afwisselend korte verhalen, middellange romans en lijvige romans. Voor elk van die formaten bestaat er geschikt materiaal.

'Als ik schrijf, beslis ik niet van tevoren: nou, laat ik nu eens voor iets van deze omvang gaan. Zo werkt het niet. Het formaat gaat zichzelf uitwijzen, afhankelijk van het materiaal dat ik op dat moment in me heb. Ik moet dus bepalen welk formaat nodig is voor de nu in mij aanwezige ideeën. Zolang het me lukt dat te bepalen, verloopt de rest van het werk over het algemeen natuurlijk en eenvoudig, al kun je uiteraard allerminst stellen dat het schrijven van fictie op zich een makkelijke bezigheid is.

'In deze wereld heb je schrijvers die alleen romans kunnen schrijven en je hebt schrijvers die alleen korte verhalen kunnen schrijven. Zoals Wagner geen pianosonates schreef en Debussy geen symfonieën. Dat doet uiteraard niets af aan de waarde van Wagner of Debussy als componist. Alles draait om de kwaliteit van elk werk op zich. Persoonlijk vind ik het mentaal een stuk aangenamer dat ik naargelang het geval diverse formaten kan gebruiken. Net zoals er aan de mens die ik ben velerlei aspecten zijn, hebben ook de gedachten die ik koester immers velerlei schakeringen en vormen.'

Haruki Murakami

Fictie
De moord op Commendatore. Deel 1: Een idea verschijnt.
Deel 2: Metaforen verschijnen.
Atlas Contact; 480/536 pagina's; €29,99/ €29,99.

In een Japanse krant suggereerde u dat het personage Menshiki, de raadselachtige rijkaard die de schilder uit uw boek de opdracht geeft om zijn portret te maken, een soort hommage is aan The Great Gatsby uit 1926, van Scott Fitzgerald, een van uw favoriete romans, door u ook in het Japans vertaald. Ziet u zo'n referentie achteraf, of is het uw opzet geweest om The Great Gatsby te eren?

'Ik ben door tal van uitstekende schrijvers beïnvloed. Ik heb heel wat van hen opgestoken en ze hebben me ook de nodige moed gegeven. Fictie schrijven is een individuele bezigheid, maar tegelijk is het ook een handeling waarbij je iets overlevert. Je leert van het verleden, breit daarop voort en legt zo een link naar de toekomst. Ik houd van The Great Gatsby en voor een deel is mijn roman een hommage aan dat boek, terwijl het tevens een soort 'spel' is. Zie het gerust als een statement over een dergelijke vorm van overlevering. Hetzelfde geldt trouwens voor Akinari Ueda's Verhalen van de lenteregen. Al is dit vanzelfsprekend maar 'ten dele' zo. Qua algemene structuur zit mijn boek volkomen anders in elkaar.'

Mogen we stellen dat uw roman wezenlijk gaat over creativiteit, hoe dat proces in zijn werk gaat: niet direct namelijk, maar indirect? Een voorbeeld: de schilder maakt zijn beste en sprekendste portretten als hij in contact staat met zijn dromen en herinneringen- en niet als hij er een concreet model vóór hem zit te poseren.

'Het werk van een romanschrijver, of van een kunstenaar, hangt af van hoe hij toegang vindt tot dingen in zijn onderbewustzijn. Hoe diep kan hij daarin doordringen? Uiteraard gaat het niet louter om toegang vinden. Hij moet die dingen ook mee naar boven brengen en ze een doeltreffende vorm geven. Die vorm mag bovendien niet zelfgenoegzaam zijn, maar moet een innige en krachtige band met het publiek (de lezer) mogelijk maken. Met dat idee schrijf ik althans fictie.

'Misschien heb ik dat toegang vinden tot het onderbewuste vaak als motief gebruikt in de plot van mijn fictie. Maar dat doe ik niet moedwillig. Het loopt veeleer vanzelf zo, terwijl ik het pad van het verhaal volg. Het is en blijft iets spontaans. En hoe langer de roman, hoe sterker die neiging wellicht wordt. Voor mij moet een roman me het gevoel kunnen geven dat er iets verandert in mij, tussen het moment waarop ik begin met schrijven en het moment waarop ik er klaar mee ben. Daarvoor moet ik diep in mezelf duiken en ik ga ervan uit dat die handeling ook wordt afgespiegeld op de held van het verhaal.'

Soms neemt uw verhaal de gedaante aan van een sprookje, anderzijds kunt u alledaagse situaties sober beschrijven. Deze balans of combinatie tussen sprookje en realisme komt terug in de titels van de hoofdstukken. Zo heet nr. 2 'Wie weet gaan we allemaal wel naar de maan', en nr. 28 'Franz Kafka hield van bergpaadjes'. Wisselt u die registers bewust af?

'In principe schrijf ik nooit realistische fictie (op een aantal korte verhalen en Norwegian Wood na dan), maar als lezer houd ik het meest van auteurs die een realistische stijl hanteren. En ik geniet er erg van hun teksten nauwkeurig te bestuderen. Als ik echter zelf die stijl gebruik, doe ik dat meestal niet om realistische verhalen te schrijven. Blijkbaar bevalt die discrepantie me. In die zin is er misschien een overeenkomst met De moord op Commendatore en kun je een gelijkenis zien met het hoofdpersonage van de schilder die abstracte schilderijen nastreeft maar de studie van concrete schetsen niet veronachtzaamt. Schetsen zijn heel belangrijk.'

Als je 'de kracht hebt om te geloven', zoals uw verteller aan het eind opmerkt, dan is er altijd iemand die jou zal leiden. Dit citaat kunnen we essentieel noemen, want zonder dit geloof kan geen kunstenaar (of lezer) zich overgeven aan fictie. Is dit te vergelijken met een bijna religieuze houding, of verschilt u van mening met de verteller?

'Tijdens het schrijven van een roman geloof ik in het bestaan van 'iets wat me leidt', zo blijkt. Zonder dat vaste geloof (die leidende hand) kan ik niet dag in dag uit aan een lange roman blijven schrijven. Als ik ergens halverwege niet langer in staat ben dat geloof vast te houden, word ik zo bang dat ik mezelf onmogelijk al die maanden kan overleveren aan één verhaal. Of een dergelijk geloof overeenkomt met 'iets religieus' is een vraag die ik geheel overlaat aan mijn publiek (de lezer). Persoonlijk hang ik echter niet bepaald de een of andere religie aan.'

Er doen zich nogal wat plotselinge wendingen in de roman voor: ineens wordt er getrouwd, ineens weer gescheiden. Bij Murakami hoeft geen personage zich te vervelen. Verschilt uw wereld van die buiten uw boeken, of vindt u dat wij gewoonlijk niet zien hoe ongewoon en onvoorspelbaar de wereld eigenlijk is?

'Als je het vanuit een bepaalde hoek bekijkt, ziet ons dagelijks leven er misschien gewoontjes, vervelend en uiterst continu uit. Maar vanuit een andere hoek bekeken zit het vol met verbazende tegenstrijdigheden, breuken en irrationaliteit. En geregeld worden we 's nachts overrompeld door onbegrijpelijke dromen. In ons binnenste borrelen onophoudelijk dingen op die onmeetbaar zijn met bestaande maatstaven, die we niet kunnen opscheppen met bestaande koppen of kommen. We leven gelijktijdig in die twee werelden; daar komt het volgens mij op neer. De rol van fictie is - naar mijn mening - de schijnwerper op die 'andere hoek' te richten en hem uit te vergroten. Als het even kan met een positieve houding.'

Wonderbaarlijk

Het jongste meesterwerk van Haruki Murakami (69), de Japanse keizer van het suggestieve proza en al jarenlang Nobelprijskandidaat, heet De moord op Commendatore en is in Nederland bij Atlas-Contact verschenen in 2 delen, 'Een idea verschijnt' en 'Metaforen verschuiven', samen 1.000 pagina's, vertaald door Elbrich Fennema en Luk Van Haute.

Een gescheiden portretschilder wil iets vanuit zichzelf scheppen en trekt zich terug in een afgelegen bergwoning. De kunstschilder die daar vóór hem woonde, heeft behalve operamuziek één bloederig doek achtergelaten, dat hij in 1938 in Wenen heeft gemaakt: De moord op Commendatore.

Kinderboek, avonturenroman, scheppingsverhaal en sage komen bij elkaar in een roman die even wonderbaarlijk is als prozaïsch. Ook het gewone wordt bij Murakami eigenaardig.

Enkele personages uit uw roman, bijvoorbeeld de commendatore uit de titel, en later Donna Anna, verwijzen naar de opera Don Giovanni van Mozart. Ze lijken daaruit weggestapt. Wat voor functie hebben die figuren die we uit een andere discipline, en soms al eeuwenlang, kunnen kennen?

'In onze samenleving worden we overstelpt met allerhande informatie die de media op ons afvuren, en in het leven torsen we op onze rug als het ware een enorm 'cultureel reservoir' met ons mee. Uit dat reservoir pik ik graag iets op dat een icoon kan worden, om dat dan als symbool te laten functioneren in het verhaal. Zoals Colonel Sanders of Johnnie Walker in Kafka op het strand bijvoorbeeld. Mij bevalt het ook dat zulke dingen de verschillen in taal, cultuur, politiek systeem of ideologische positie overstijgen en ogenblikkelijk kunnen worden gedeeld. Mozarts Don Giovanni heeft misschien niet dezelfde populariteit als Colonel Sanders, maar toch.'

Aan het slot van uw driedelige roman 1q84 is het personage Aomame op mysterieuze wijze zwanger; aan het slot van De moord op Commendatore bevalt het personage Yuzu van een meisje, en wederom is onbekend wie de vader is. Een geboorte aan het slot, de aankondiging van nieuw leven: kun je dat een lichtpunt noemen?

'Het is al twee jaar geleden dat ik deze roman schreef en als ik eenmaal klaar ben met schrijven en een roman is uitgegeven, herlees ik hem vrijwel nooit. Ik richt me dan met vernieuwde aandacht op mijn volgende werk. Bijgevolg heb ik de neiging de plot van de verhalen die ik eerder schreef geleidelijk aan te vergeten.

'De wezenlijke delen van een boek en de omstandigheden waarin ik me bevond bij het schrijven ervan herinner ik me natuurlijk ook een hele poos daarna nog goed, maar een paar bijzonderheden niet te na gesproken, vergeet ik bijna alle plotdetails. Daarom kan ik me ook niet zo goed meer voor de geest halen hoe ik dat deel van De moord op Commendatore heb uitgewerkt, waarom het die wending kreeg en waarin de betekenis ervan lag (of misschien had het niet echt een betekenis). In verband met 1q84, dat ik nog langer geleden schreef, is mijn geheugen des te vager. Sorry daarvoor.'

Veel van uw mannelijke hoofdpersonen zijn wanboffers in leven en liefde. Het is typisch Murakami dat uw verteller in de nieuwe roman meteen voor een onverwachte scheiding komt te staan, en ook nog in een creatieve impasse verzeilt. Waar haalt hun geestelijk vader, zelf al tientallen jaren gelukkig getrouwd en buitengewoon succesvol, zijn inspiratie voor zulke mannen vandaan?

'Nou, mij komt het soms voor dat het veeleer mijn huidige toestand aan realiteit ontbreekt. Om me heen kijkend krijg ik vaak het gevoel dat ik me in een wereld bevind waarin ik me eigenlijk niet hoor te bevinden. En het schrijven van fictie (verhalen) geeft me de indruk dat ik nog een ander leven leid, zoals het 'misschien had kunnen zijn'. Voor mijn geestelijke gezondheid is dat wellicht een goede zaak. In de zin van zelfgenezing, of het rechtzetten van wat is kromgetrokken in mijn binnenste. Mogelijk is dat - het zichzelf via een verhaal in een leven met een heel andere context storten - een daad waartoe alleen romanschrijvers in staat zijn.

'Maar ook al stort je jezelf in een andere situatie, sommige dingen veranderen natuurlijk nooit, ongeacht de omstandigheden waarin je terechtkomt. In mijn geval zijn dat dan dingen als een behoorlijk geduldig karakter, het feit dat ik het alleen zijn niet meteen als een last ervaar, of mijn liefde voor katten en muziek...'

Ten slotte: waar bent u momenteel mee bezig, schrijven of vertalen?

'Ik schrijf aan een aantal korte verhalen (al weet ik nog niet of dat goed zal aflopen). En ik ben bezig met de vertaling van een verhalenbundel van John Cheever (heel erg boeiend).'

_{Murakami's antwoorden zijn uit het Japans vertaald door Luk Van Haute.}