The Favourite is verschrikkelijk grappig en oneindig tragisch (vijf sterren)

Het lijkt een faux pas. Een kuchje op het verkeerde moment. ‘Sorry’, zegt het kamermeisje Abigail (Emma Stone) als de explosieve koningin Anne (Olivia Colman) haar vinnig aankijkt. ‘Ik denk dat ik een koutje heb gevat toen ik gisteren de kruiden plukte tegen uw jicht.’

Slim. Zo weet Abigail, die Annes jicht verlichtte zonder dat zij haar ooit had opgemerkt, zich bij de koningin in de kijker te spelen. Het is een doordachte zet in The Favourite, een kostelijke kostuumfilm over manipulatie, macht en misbruik. Het verhaal is losjes gebaseerd op een slecht gedocumenteerd historisch mengsel van feit en achterklap: de driehoeksverhouding tussen de Britse koningin Anne, haar jeugdvriendin, belangrijkste adviseur en misschien wel geliefde Sarah Churchill (Rachel Weisz) en het ambitieuze kamermeisje Abigail Masham.

Niet dat The Favourite zich iets aantrekt van de werkelijkheid, of hoe die werkelijkheid er in films over die periode doorgaans uitziet. Dat komt door het smeuïge scenario van Deborah Davis en Tony McNamara, vol seks en jaloezie, verraad en vulgariteiten. Het woord ‘kutwijf’ valt verrassend vaak. Maar bovenal komt die verdraaiing van de werkelijkheid door Yorgos Lanthimos. De absurdistische Griekse regisseur (Dogtooth, The Lobster, The Killing of a Sacred Deer) geeft het genre letterlijk een andere draai, door vaak een vervreemdend perspectief te kiezen. De hofdansen zijn merkwaardig, er is een ganzenrace in slow-motion: het potsierlijke van de pruikentijd buit hij uit tot in het extreme.

Het maakt The Favourite recalcitrant grappig en steeds verrassend, maar wat Lanthimos hier opnieuw zo knap doet is via een absurde, afgeschermde omgeving het menselijk tekort onderzoeken. Terwijl de mannen zich bezig houden met het werpen van sinaasappels naar een naakte kerel voor een kamerscherm, spelen Anne, Sarah en Abigail machtsspelletjes die niemand wint – al denken ze zelf van wel. De spelletjes worden steeds meedogenlozer en emotioneel complexer dan de dames zich realiseren. Officieel is de inzet de oorlog tegen Frankrijk, maar die is zozeer op afstand dat het er niet toe doet – dit gaat om lijfsbehoud.

De actrices, stuk voor stuk genomineerd voor een Golden Globe, zijn fantastisch in de rollen, die hoe langer hoe complexer blijken. Actrice Emma Stone buit haar grote ogen maximaal uit en maakt Abigail gevaarlijker dan ze eruitziet. Het kamermeisje weet zich letterlijk vanuit de poep omhoog te werken – al is ze minder harteloos dan ze daarvoor zou moeten zijn. Haar tegenstander Sarah heeft hier regelmatig letterlijk de broek aan en beschermt haar gevoelige kant, al laat Rachel Weisz haar nu en dan schitterend wankelen.

Maar vooral actrice Olivia Colman is onvergetelijk als de zon waaromheen dit universum draait. Colman, die bij de première in Venetië de prijs voor beste actrice won, speelt Anne als een gebutste versie van de hartenkoningin uit Alice in Wonderland: een getraumatiseerde, kinderlijke vrouw, die overal buiten wordt gehouden en snakt naar liefde ook al weet ze dat die vals is. Ze pruilt, barst uit in irrationele woede, of huilt geluidloos. Haar komische timing is waanzinnig, de kwetsbaarheid die ze eronder legt is zo mogelijk nog indrukwekkender. Haar koningin Anne is als de film zelf: verschrikkelijk grappig en oneindig tragisch. Wereldvreemd, en daarmee juist zo menselijk.