Waarom de industrie welkom is in een kwetsbaar natuurgebied in Friesland

Pal voor de mooiste kustlijn van het IJsselmeer, in wettelijk beschermd water, komt een fabrieksterrein. Een werkeiland van 6 hectare dat dertig jaar lang industriezand produceert en een gigantisch gat slaat van 60 meter diep. Een nieuw baken op de horizon: de zandverwerker is 22 meter hoog. Plus zeshonderd scheepsbewegingen per jaar van dieselende binnenvaartbakken, van de werkhaven naar de wal, waar zand 7 euro 50 oplevert per kuub.

Ik wist het niet, maar zand is goud. De fabriek is een commercieel project van een particulier bedrijf, Royal Smals, dat steeds meer moeite heeft goed zand te vinden. En hier ligt superzand. In een natuurgebied.

Smals bedacht het plan twaalf jaar geleden en nu is Rijkswaterstaat akkoord. De provincie Friesland is akkoord. Het bestuur van gemeente De Fryske Marren is akkoord – inderdaad ‘de mooiste gemeente van Nederland’, zoals wethouder Frans Veltman zegt.

Een industriegebied pal voor de kwetsbare kliffenkust – ‘wat is nou de insteek van de gemeente?’, zegt Ottho.

Sjoerd: ‘Goede vraag. Indringende vraag.’

Ottho: ‘Het levert geen werkgelegenheid op. Het levert Friesland niks op. Wat is het belang?’

Sjoerd: ‘Ik denk het rijksbelang.’

Ze hebben net hun spandoek uitgerold. Het protest komt laat – niemand in het dorp, zegt Sjoerd, had het goed in de smiezen. Het is lastig zicht te krijgen op de vergunningenfabriek en z’n vliegwiel van belangen – nog steeds.

We staan op de klif van Oudemirdum, zien ganzen letters schrijven in de lucht. Het water meekleuren met de zon. Horen de branding doven in het heuvelende land. Alles op dit water is dichtbij, vormen en geluid. Het is herfst, het IJsselmeerlicht is koud en transparant en draagt het verre brommen van scheepsmotoren.

Twaalf zeemijl weg staat duidelijk de kerktoren van Enkhuizen. Het werkeiland komt drie zeemijl uit de kust – dat trekt straks alle aandacht. Toch noemt Smals het in een animatiefilmpje ‘een vage streep aan de horizon’. De fabriek wordt slim vermomd als natuureiland, ‘building with nature’, met mosselbanken en in camouflagekleuren. Maar het blijft een fabriek, zoals een gecamoufleerde soldaat een soldaat blijft die kan schieten.

Verkopen is een vak dat Royal Smals verstaat – niemand die het ze kwalijk neemt. Projectleider Cor de Nijs (‘ik kom zelf uit de groene hoek’) kan het uitleggen. Er is vijftien miljoen ton industriezand per jaar nodig om te bouwen: wegen, viaducten, kantoren. Het zand uit de rivieren raakt op en het winnen ervan stuit op weerstand. Daarom wijst de minister de grote wateren aan als wingebied. De Noordzee is te zout. Maar hier ligt een heerlijk zoet zandpakket, achtergelaten door wat ooit de monding van de Rijn was.

‘Van rijksbelang’ dus, en ‘in lijn met rijksbeleid’.

Alle ‘stakeholders’, zegt Cor, zijn betrokken in een ‘klankbordgroep’. Voor het milieueffectrapport ‘kregen we een groot compliment’. Het eiland krijgt groen licht, zodat het ’s nachts niemand stoort. Zelfs met de duikeend ‘die daar niet zit maar terug moet komen’ is rekening gehouden. Drieduizend pagina’s aan studies en rapporten, ‘als koninklijk bedrijf bewandelen we graag de koninklijke weg’.

En o ja, het rijk krijgt 2,41 euro per kuub, maal twee miljoen kuub per jaar, maal dertig jaar. Voor gratis zand en een streep aan de horizon.

Sjoerd Bokma is veehouder verderop. Ottho Heldring en zijn zus Anne beheren het vissershuisje op de klif, al generaties in de familie. Ze kenden elkaar niet, maar nu wel. ‘Wij Friezen’, zegt Sjoerd, ‘geloven in de wijsheid van de mensen boven ons. Daarom zijn we overrompeld.’

Er is nog niet eens een actiegroep opgericht.

Het is niet alleen dit fabriekseiland, zegt Sjoerd, het is de industrialisering van het IJsselmeer. Het zijn de megawindmolens tussen Urk en Lemmer, de vliegtuigen straks van airport Lelystad, het buitendijks industrieterrein. Elke aantasting van dit natuurgebied is een signaal dat nog meer kan. Acht natuurorganisaties zijn tegen, en niet de minste, plus het drinkwaterbedrijf van Noord-Holland dat vreest voor verzilting.

Wat is het belang?

Rijkswaterstaat: ‘Het rijksbelang’.

De provincie: ‘Het rijksbelang.’

De gemeente: ‘Het rijksbelang.’

Als ik wethouder was van de mooiste gemeente van het land, zeg ik tegen wethouder Frans Veltman, ging ik ervoor liggen. ‘Je kan overal wel voor gaan liggen’, zegt hij terug. Uiteindelijk komt het hierop neer: ‘een zorgvuldige afweging van belangen’.

Het is een commercieel bedrijf, zeg ik.

‘Dat gebeurt vaker. Neem de gaswinning in Groningen.’

Uitstekend voorbeeld.

‘Nou ja – zand is geen gas.’

En zo komt er een industrieel eiland in een kwetsbaar natuurgebied. 

Natuur is leuk, zolang het zich voegt naar het rijksbelang.