Direct naar artikelinhoud
ReconstructieGaskraan dicht

Eén klap sloeg alle twijfel weg: hoe Wiebes besloot de gaskraan dicht te draaien

Gaswinningslocatie van de NAM in Muntendam.Beeld ANP

Een jaar geleden beeft de aarde in het Groningse Zeerijp zo hard, dat minister Wiebes een beslissing neemt: de aardgaswinning in Groningen moet worden beëindigd. Maar hoe overtuigt hij de rest van het kabinet? Een reconstructie van een pijnlijk besluit.

Als hij het telefoontje van de minister van Economische Zaken opneemt, is commissaris van de koning René Paas bij het Groninger Landbouwdiner in een viersterrenhotel in het Oldambt. Het is woensdagavond 28 maart, vier dagen voor Pasen. ‘Wat Eric Wiebes me vertelde, was schokkend’, zegt Paas nu. ‘Voor mij was dat groot nieuws. Wiebes zei: we gaan de gaswinning beëindigen, we gaan naar nul en we gaan al die dingen doen die we tot nu toe niet wilden doen.’ Paas is positief verbijsterd. ‘Ik ben een genant deel van dat diner in een ­kamertje ernaast bezig geweest met bellen en met het verwerken van het nieuws.’

Ruim vier maanden eerder zit de nieuwbakken minister Wiebes thuis in Den Haag aan zijn eettafel, omringd door paperassen over de gaswinning. Kort na de installatie van het kabinet op 26 oktober is hij naar Groningen gereisd om spitsroeden te lopen tussen de boze noordelingen. Duizenden huiseigenaren in het aardbevingsgebied betalen de prijs voor de gasmiljarden die jaarlijks in de schatkist vloeien. De frustratie over de gepercipieerde onverschilligheid van de regering in Den Haag zit diep. Onder de indruk van ‘volwassen mannen die in huilen uitbarsten omdat hun huis gesloopt moet worden’ laat Wiebes zich verleiden tot een empathische steunbetuiging. René Paas is erbij. ‘Wiebes zei tegen ons: ‘Dit is Nederlands overheidsfalen van ­on-Nederlandse proporties’ en: ‘Als ik een Groninger was, zou ik nog veel kwader zijn.’ Zozo, denkt Paas, met zulke uitspraken wekt de nieuwe minister wél verwachtingen.

Minister Wiebes arriveert bij het dorpshuis van Zeerijp na de zware beving van januari 2018.Beeld Foto ANP

Gezeten aan zijn eettafel realiseert ­Wiebes zich een paar weken later dat hij een probleem heeft. De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) mag jaarlijks ruim 20 miljard kubieke meter gas oppompen uit het Groningerveld. Die afspraak, nog gemaakt door zijn voorganger Henk Kamp, is vastgelegd in het nieuwe regeerakkoord. In ruil moet de NAM de schade van de door de gaswinning veroorzaakte aardbevingen ‘compenseren’ met een massieve versterkings- en hersteloperatie van tienduizenden woningen.

Wiebes: ‘Ik zag dat de schadeafhandeling al meer dan een jaar stillag. De hersteloperatie lag meer dan 90 procent achter op schema. Ik stelde dus vast dat wij op geen énkele manier onze veiligheidsbeloften aan het waarmaken waren, maar dat ik daar nu wel ministerieel verantwoordelijk voor was. We zouden nog jaren doorgaan met gas winnen en massaal huizen slopen. Toen dacht ik: ‘Wat zijn we nou eigenlijk aan het doen?’’

Beving in Zeerijp

Wiebes geeft zijn ambtenaren eind 2017 opdracht uit te zoeken hoe hij de gaswinning zo snel mogelijk naar beneden kan schroeven. ‘Dat was eigenlijk verboden, want het is op de rand van de politieke mores om twee maanden na het begin van een kabinet te onderzoeken hoe je het regeerakkoord kunt openbreken.’ Ruim een maand later, op 8 januari 2018, weet Wiebes het zeker: de gasbel in Groningen moet zo snel mogelijk met pensioen. Eén klap slaat alle twijfel weg: de aardbeving bij Zeerijp is de op een na krachtigste beving die zich in Groningen heeft voorgedaan.

De allergrootste klap dateert van vijfenhalf jaar eerder. Op 16 augustus 2012 trilt de aarde in Huizinge zo hard, dat niemand het aardbevingsrisico in Groningen meer kan bagatelliseren. Ineens is duidelijk dat die bevingen een serieus veiligheidsprobleem vormen. Sinds het begin van de gaswinning in 1959 hebben de NAM en de overheid dat nooit eerder onderkend. Pas in de tweede helft van de ­jaren tachtig doen zich de eerste aard­bevingen voor, maar die richten vrijwel geen schade aan. In de jaren erna neemt de intensiteit en frequentie van de bevingen geleidelijk toe, maar dat doet geen alarmbellen rinkelen in Den Haag. De ­financiële belangen zijn groot; het Groningerveld heeft het Rijk tot op de dag van vandaag circa 230 miljard euro aan gasbaten opgeleverd.

De aardbeving bij Huizinge had politiek gezien niet op een ongelukkiger ­moment kunnen komen. Het eerste kabinet-Rutte is dan net gestruikeld over een draconische bezuinigingsopgave, afgedwongen door de economische crisis. Het Centraal Planbureau voorziet voor 2013 een begrotingstekort van 4,5 procent. Het PvdA-VVD-kabinet dat in november 2012 aantreedt, moet keihard saneren. Het is geen goed moment de gaskraan dicht te draaien en miljarden euro’s aan inkomsten te laten lopen.

Na de onverwacht sterke augustus­beving adviseert het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) minister Kamp in januari 2013 ‘de gasproductie in Groningen zo snel mogelijk terug te brengen’. In een bijlage is SodM nog specifieker: om het aardbevingsrisico te minimaliseren moet de gasproductie met 75 procent omlaag.

Kamp volgt het advies niet op. Hij beroept zich op contractuele verplichtingen met afnemers, de afhankelijkheid van huishoudens en bedrijven van Groninger gas en op de negatieve gevolgen voor de rijksbegroting van een lagere gaswinning. Wel stelt Kamp veertien onderzoeken in. Die moeten een beter zicht geven op het aardbevingsrisico.

Explosie aan gaswinning

Vlak voor Kerst 2013 blijkt dat de NAM de gaswinning in afwachting van de onderzoeksresultaten niet heeft gematigd, maar juist flink heeft opgeschroefd. De Groningers en de oppositie in de Tweede Kamer zijn ontzet, het SodM eveneens. Toenmalig directeur Jan de Jong verklaart jaren later tegenover de NOS : ‘In augustus 2013 kwamen wij erachter en hebben wij dat aangekaart bij het ministerie. Dat zei: ‘De minister weet ervan, het is een bewuste keus’.’

ChristenUnie-Kamerlid Carla Dik-Faber zit in de trein naar Amsterdam als ze de productiecijfers van de NAM onder ogen krijgt. ‘Ik ben ontploft en heb op mijn ­mobiele telefoon Kamervragen aan Kamp zitten tikken.’ Mogelijk zien de NAM en minister Kamp begin 2013 aankomen dat de gaswinning omlaag moet als Kamps onderzoeken zijn afgerond en willen ze de opbrengsten maximaliseren voordat het zover is. Terwijl veel er dan al op wijst dat het aardbevingsrisico gerelateerd is aan het tempo van de gaswinning.

Commissaris van de koning René Paas: ‘Dus je wéét dat er iets aan de hand is, je laat dat onderzoeken en ondertussen geef je nog even een extra zwengel aan de gaskraan.’ Ter nuancering merkt Paas op dat 2013 een koud jaar is. Hij sluit niet uit dat de NAM dat jaar meer gas wint om te voorkomen dat Nederlanders in de kou komen te zitten. Het vervolg lijkt die theorie te logenstraffen. Na 2013 daalt de Groningse gasproductie in vier jaar tijd razendsnel van 54 miljard naar minder dan 22 miljard kuub per jaar, zonder dat de gasleveranties in het gedrang komen.

Dik-Faber: ‘Als het echt om de leveringszekerheid gaat, dan stop je met winnen zodra je genoeg gas omhoog hebt gehaald om die te garanderen. Maar het jaarplafond werd altijd volgepompt. Als het maximum 42 miljard kuub was, dan won de NAM 42 miljard. Als het 30 miljard was, dan was de productie ook 30. Het maximum werd in de praktijk altijd het minimum.’

Ook PvdA-Kamerlid Henk Nijboer voelt zich ‘bedonderd’. Nijboer is opgegroeid in Ten Boer, een dorp in het Groningse aardbevingsgebied. ‘Kamp heeft steeds gezegd: de winning kan niet omlaag, want we hebben exportcontracten, de ­kachel gaat uit in alle huishoudens en ­bedrijven vallen om. Vervolgens kan het na een uitspraak van de Raad van State ineens wel.’

De strijd op het ministerie

Elke productieverlaging tussen 2012 en 2018 is afgedwongen door de Raad van State of de Tweede Kamer. De Raad van State zet in 2015 en 2017 een streep door Kamps gaswinningsbesluiten, omdat die niet genoeg rekening houden met de veiligheid van de Groningers. De Onderzoeksraad voor de Veiligheid (OVV) merkt in 2015 op dat de banden tussen het ­ministerie van Economische Zaken en de NAM, een joint venture van Shell en ­ExxonMobil, wel erg nauw zijn. Het financiële belang van de overheid en de oliemaatschappijen heeft daardoor te lang geprevaleerd, aldus de Onderzoeksraad.

Nijboer: ‘Het doel van Economische ­Zaken was altijd: zo veel mogelijk gas oppompen en dat voor een zo hoog mogelijke prijs verkopen. Punt. Dat verleden draagt zo’n ministerie met zich mee als het plotseling besluiten moet nemen omwille van de veiligheid.’

Daarom verdient minister Wiebes veel lof, vindt Paas. ‘Zijn komst heeft een enorm verschil gemaakt. Hij heeft zijn ­departement zwaar onder druk gezet.’ Oppositielid Nijboer vindt het ‘moedig’ dat Wiebes al zo snel het regeerakkoord durfde open te breken, in de wetenschap dat stoppen met de gaswinning miljarden zou kosten. Minister van Financiën Wopke Hoekstra beaamt: ‘Dit is echt het besluit van Wiebes geweest.’

Drie weken na de aardbeving in Zeerijp brengt het Staatstoezicht op de Mijnen een nieuw gaswinningsadvies uit. De gasproductie in Groningen moet dalen naar 12 miljard kuub per jaar, hetzelfde ­niveau dat het toezichtsorgaan vijf jaar daarvoor al aan Kamp adviseerde. Wiebes zit dan al op het spoor van ‘helemaal naar nul’, maar dat houdt hij in de ministerraad nog even voor zich. Hij zoekt eerst steun bij zijn twee belangrijkste collega’s op dit dossier: premier Mark Rutte en minister van Financiën Hoekstra. ‘Zonder hun steun was het niet gelukt’, zegt Wiebes. ‘Mark zei meteen: ‘Als jij denkt dat die gaswinning onhoudbaar wordt, dan gaan we het daar nu serieus over hebben.’ Wopke begreep: nu zich een groot probleem aandient, moet de minister van Financiën er ook staan. Hij heeft me erg geholpen.’

Ook voor Hoekstra staat, zegt hij, ‘de veiligheid op één en daarna pas de financiële consequenties’. Over de gevolgen voor de begroting ontstaat in de coalitie wel enige discussie. In het regeerakkoord is afgesproken dat de gasbaten voortaan onder het ‘uitgavenplafond’ vallen. Dat betekent dat het kabinet inkomsten­tegenvallers die het gevolg zijn van een ­lagere gasproductie zelf moet opvangen. Vorige kabinetten lieten in zo’n geval de staatsschuld oplopen, maar dat mag niet meer. ChristenUnie-voorman Gert-Jan ­Segers zet daar vraagtekens bij. Ook hij wil de gasproductie snel terugschroeven, maar vindt niet dat dit ten koste mag gaan van het budget voor andere uitgaven. Ook toenmalig D66-leider Alexander Pechtold wil tornen aan de net ingevoerde begrotingsregel. Hoekstra houdt zijn poot stijf. In de Voorjaarsnota rapporteert hij dat het kabinet de komende vijf jaar 1,9 miljard euro minder kan uitgeven vanwege de verminderde gasopbrengst.

Groninger volkslied

Na het besluit de gaskraan dicht te draaien geniet Wiebes kortstondig een heldenstatus in Groningen. Die verliest snel zijn glans door onenigheid over het huizenversterkingsprogramma. Wiebes zet de operatie tijdelijk stop. Een deel van de versterkingen en sloopplannen is nu waarschijnlijk overbodig. Wiebes wil dit eerst laten onderzoeken. In Groningen valt dat uitstel slecht: 1.588 huiseigenaren die meenden te weten waar ze aan toe waren, worden nu opnieuw in onzekerheid gestort.

Paas: ‘Dat kun je niet maken. We hebben de minister indringend gewaarschuwd. Toen hij volhield, hebben we het gesprek beëindigd. Ik vind het heel pijnlijk dat Wiebes het door hemzelf gewekte vertrouwen hiermee weer teniet deed.’ Wiebes vindt het nog steeds ‘logisch’ om na zo’n ingrijpende beleidswijziging ook de versterkingsoperatie opnieuw tegen het licht te houden.

Begin december meldt Wiebes dat het afbouwen van de gaswinning op schema ligt en dat die misschien al ruim voor 2030 beëindigd kan worden. Was dit nu een historisch kabinetsbesluit? Kamerlid Nijboer vindt die term wel van toepassing. ‘Maar het was vooral verstandig.’ Hoekstra houdt niet zo van grote woorden en zegt: ‘Het was een belangrijke koerswijziging.’ Commissaris Paas herinnert zich vooral hoe blij de Groningers waren toen het nieuws bekend werd. ‘De medewerkers op het provinciehuis hieven spontaan het Groninger volkslied aan. Het was een kabinetsbesluit dat onze verwachtingen ver overtrof.’

GRONINGEN

Speciaal loket krijgt duizenden Groningse schadeclaims niet weggewerkt: ‘We staan er slechter voor dan een jaar geleden’
Een jaar na de zware aardbeving bij Zeerijp kampt Groningen met een uitdijend stuwmeer van duizenden onverwerkte schadeclaims. De overheid heeft het afhandelen van bevingsschade vorig jaar overgenomen van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) en daarvoor een nieuw loket opgericht: de Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen (TCMG). Die instantie slaagt er niet in de achterstand weg te werken.