Direct naar artikelinhoud
InterviewAgnieszka Holland

‘Laat de Poolse burgemeesters het land met nieuwe taal verenigen’

Agnieszka Holland tijdens een persconferentie op 8 april 2018 over haar film ‘Gareth Jones’.Beeld Foto HH

De moord op de burgemeester van Gdansk heeft Polen verscheurd. Het motief van de moordenaar is direct te herleiden tot de haatpropaganda van de regering tegen rechters en de oppositie, zegt de vermaarde filmmaker Agnieszka Holland. Zondag geeft ze in De Balie in Amsterdam de Vrijheidslezing.

Na begrafenis op 19 januari van de vermoorde burgemeester van Gdansk, Pawel Adamowicz, waarbij duizenden de straat op gingen, is Polen verscheurd geraakt. Nuance is er niet bij: je vindt het een politieke moord óf je vindt dat de daad van een psychiatrisch patiënt niets met politiek van doen heeft. De moord versplintert het land, op tv, in de krant en op sociale media, gevoed door de verklaring van de moeder van de dader dat hij politieke motieven had, en van de weduwe van Adamowicz die de staatstelevisie de schuld geeft.

De vermaarde Poolse filmmaker Agnieszka Holland (70) zucht. Natuurlijk heeft de moord alles te maken met het beleid van de huidige conservatieve regering. ‘Het klopt dat de dader psychische problemen had en zijn medicijnen niet nam. Dus hij was ‘ziek’. Maar toch heeft dit alles te maken met de ontmanteling van de rechtsstaat door PiS.’

PiS is de rechts-populistische regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS). Drie jaar geleden trok zij ten strijde tegen de rechterlijke macht. Het is niet moeilijk te begrijpen hoe dit de dader – die net een week uit de gevangenis was – heeft geïnspireerd, zegt Holland. ‘Media-propaganda komt achter de tralies nog harder aan dan wanneer je thuis op de bank zit. Stel je voor: je zit in de gevangenis en je hoort continu op tv dat de rechters niet deugen, wat doet dat dan met je?’

‘Ik heb onschuldig vastgezeten en dat is de schuld van Burgerplatform’, riep de moordenaar van Adamowicz 13 januari op de plaats delict. Het is de vorige regeringspartij, waar Adamowicz ooit bij hoorde. ‘Zijn kreet kun je zo herleiden tot de haatpropaganda van de regering tegen de rechters en de oppositie. Dit is niet los van elkaar te zien.’

Zondag zal de filmmaker in de Balie in Amsterdam de ‘Vrijheidslezing’ geven. Over de politieke situatie in haar geboorteland, haar dystopische Netflix-serie 1983 en over autoritaire regimes in Europa. Holland is een grootheid in Polen, als maker van films als Europa, Europa (1991), In Darkness (2011) en Spoor (2017). Ze schreef mee aan series als The Wire en House of Cards en ze ontving verschillende Europese prijzen. Voor In Darkness – over een rioolwerker in Lviv die tijdens de Holocaust probeert Joden te beschermen in het riool – kreeg ze een Oscar-nominatie.

Agressieve wind

De moord op Adamowicz heeft Holland niet verrast. Al een aantal jaren waait er in Polen een ‘agressieve wind’ over alles wat liberaal, tolerant, open en progressief is, zegt ze. Geen wonder dus dat ‘de haatpropaganda wortel heeft geschoten’. Wat Holland wel verraste, was dat de plek van de moord zo symbolisch was: tijdens het WOSP-evenement (het Groot Kerstorkest van de Liefdadigheid), het grootste liefdadigheidsfeest van Polen.

‘Tot een paar jaar geleden zat daar nooit een politieke betekenis achter. Veel kinderen in Polen zijn grootgebracht met deze goede-doelen-actie, waarbij elkaar geleerd wordt hoe je de zwakkeren kunt helpen. Drie jaar geleden besloot de regering dat de WOSP niet meer op de staatszender TVP zou worden uitgezonden. Het evenement moest naar een private zender. Ook dit veranderde het saamhorigheidsgevoel van de goededoelenactie. Dat de dader juist hier toesloeg, zegt heel veel.’

Voor Holland is de dreiging van autoritaire regimes nooit ver weg. Ze leerde altijd oplettend te zijn, als dochter van een Joodse vader die tijdens de Tweede Wereldoorlog beide ouders verloor in het getto van Warschau. Haar katholieke moeder was lid van de Poolse verzetsbeweging en nam deel aan de opstand van Warschau in 1944. Ze hielp Joden tijdens de Holocaust en werd hiervoor onderscheiden door het Yad Vashem Instituut in Israël. De geschiedenis van haar ouders drukte een groot stempel op het leven van Holland. Wrijvingen tussen katholieken, Joden en Polen werden belangrijke thema’s in haar films.

Het zwaard van fake news

‘Een week voor de dood van de burgemeester circuleerde online een filmpje. Het was een animatie met poppen en ging over de WOSP. Adamowicz was één van de poppen en zamelde geld in voor het goede doel. Het ging alleen niet naar zieke kinderen, maar verdween in zijn eigen zak. In de animatie transformeert de Adamowicz-pop in een Jood met een davidster. Nu was Adamowicz zelf geen Jood, maar hij onderhield goede banden met de Joodse gemeenschap. Door het regime werd hij als Jood geframed. Iemand bij de staatstelevisie, die verantwoordelijk was voor de productie van het filmpje, is ontslagen. Maar de animatie werd online ontzettend veel bekeken, geliket en gedeeld. Ik noem dit ‘het zwaard van het fake news’, en dit is zeer kwalijk.’

Een einde aan de polarisatie lijkt in Polen niet in zicht, na jaren waarin de botsingen met de Europese Unie zich al opstapelden. Er staan verkiezingscampagnes op stapel voor zowel het Europees als het nationale parlement en dat schept doorgaans geen sfeer van verzoening. Des te tragischer dat Adamowicz van het toneel is verdwenen, want Holland heeft haar hoop gevestigd op de burgemeesters van de grote steden.

‘Daar moet de verandering vandaan komen, want daar heeft PiS verloren en hebben de democraten gewonnen. De meeste Poolse burgemeesters zijn net zo liberaal en ruimdenkend als Adamowicz. Zij moeten een nieuwe politieke taal gaan spreken die aanslaat bij de mensen. Het was ongelooflijk om te zien hoe de inwoners van Gdansk bij elkaar stonden tijdens de wake voor Adamowicz. En dat was niet alleen omdat daar een bekende figuur werd begraven, maar ook omdat ze trots waren op de manier waarop hij de stad had bestuurd.

‘Andere burgemeesters moeten de gelederen sluiten, zodat ze een keten van open en vrije waarden vormen in een land dat steeds conservatiever lijkt te worden. Het kan dat het land nog meer splijt, maar misschien vormt deze keten van burgemeesters wel het begin van iets nieuws. Dan is Polen eindelijk een keer een land waar de hoop vandaan komt, in plaats van de shit.’ 

Netflix-serie ‘1983'

In de dystopische Netflix-serie ‘1983’ neemt Agnieszka Holland de kijker mee naar een leven in Oost-Europa waar het IJzeren Gordijn nog steeds overeind staat. Het is 2003, maar de Polen zwoegen nog altijd onder het communistisch juk. Een rechtenstudent en een politieagent komen een samenzwering op het spoor en proberen alsnog een revolutie op gang te brengen.