Veertig jaar geleden vond Deng het kapitalisme opnieuw uit – het begin van ‘Made in China’

Nie Wenzhen (54) kocht met haar eerste winst een gevoerde leren jas. Na decennia kleumen in katoenen jacks zwom ze plotseling in het geld. ‘We harkten kapitalen binnen met onze groothandel in huishoudelijke artikelen.’

Als eerste inwoner van het Sichuanese gehucht Paifang ging Nie begin jaren negentig in zaken – een ‘sprong in de zee’ van het privéondernemerschap, zoals dat in de prille markteconomie heette. Ze leende omgerekend 2.000 euro, voor die tijd een onvoorstelbaar hoog bedrag, om aan de oostkust aanstekers, plastic bekers, schoenveters en andere huishoudelijke artikelen in te slaan. ‘Je kon uit werken gaan, in een fabriek. Dan verdienen anderen aan jou. Wij gingen voor onszelf werken en verdienden aan onszelf.’

Hun eerste kleurentelevisie was in 1992 een feit: het hele dorp liep ervoor uit. Haar familie is speciaal in Paifang: de schoonvader van Nie is een neef van Deng Xiaoping, de politicus die het grootste economische succesverhaal in de mensheid op zijn naam heeft staan door zijn hervormingsbeleid. China vierde dinsdag het veertigjarig jubileum daarvan.

Made in China, globalisering, China als wereldmacht: het had allemaal niet bestaan zonder deze ‘gaige kaifang’, die Deng op 18 december 1978 goedkeurde door te stellen dat ‘de economie op een economische manier’ moest worden geregeld. De communistische dogma’s uit de Mao-tijd over de economie als centralistisch geleid politiek experiment gingen de deur uit. China vond het kapitalisme opnieuw uit en noemde het ‘socialisme met Chinese karakteristieken’. Dit soort pragmatisme vierde daarna vier decennia lang hoogtij.

Terwijl het hele dorp aan het handelen sloeg, schakelde Nie over op de verkoop van gasflessen aan boerenhuishoudens en een groothandel in viltstiften voor scholen. Ze zag elk gat in de markt: voordat eten bij de boer een toeristische trend werd, begon zij een boerenherberg. ‘Dans familierestaurant’ opende op Dengs honderdste geboortedag in 2004.

Aan de wand prijken foto’s uit 1986 van het enige familiebezoek aan Deng, toen al een levende legende. Genietend van de warmte van een roze straalkacheltje mijmert neef Dan Wenquan (81) over die speciale oom, die hij nooit heeft gekend, omdat Deng na zijn vertrek op 16-jarige leeftijd nooit meer terugkeerde in het dorp. ‘Xiaoping had het te druk met staatszaken.’

Politieke consequenties

Deng is de enige leider die Chinezen zonder aarzelen bij zijn voornaam aanspreken, zo geliefd is hij. Paifang werd een bescheiden bedevaartsoord met een museum, een gedenkhal en een beeldentuin bij Dengs geboortehuis. Maar uitgerekend in dit jubileumjaar wordt Deng van zijn heilige aura ontdaan. Op de jubileumtentoonstelling Weergaloze transformatie in Beijing worden de successen van de afgelopen veertig jaar vooral toegeschreven aan het Nieuwe Tijdperk, dat van start ging toen de huidige sterke man Xi Jinping zes jaar geleden partijleider werd. De voorheen onaantastbare Deng is gereduceerd tot een van de voorgangers van Xi. Tegenover iedere verschoten foto van Deng hangt een muur met beeldschermen met videobeeld van Xi.

Zelfs in Dengs herdenkingshal dringt Xi binnen. Het voorwoord voor de uitstalling van Dengs privéspulletjes – videobanden met voetbalwedstrijden van het Nederlands elftal en een roze koekjestrommel – is van Xi. Leent een wapenfeit van Deng zich voor een foto van Xi, dan hangt die er: groot en in kleur. Ronduit controversieel in de communistische iconografie is een rondreizende schilderijententoonstelling met een werk waarop Xi’s vader plannen ontvouwt voor een open economische zone. Deng kijkt vanaf de zijkant goedkeurend op naar Xi Zhongxun. Op een ander olieverfportret is Xi Jinping het middelpunt, met een standbeeld van Deng vaagjes op de achtergrond in de ondergaande zon.

Dit is niet louter ijdelheid, maar een hoger politiek spel met als inzet de koers voor de op Amerika na grootste economie ter wereld. Na veertig jaar worstelt de partij nog steeds met de politieke consequenties van het succes. Vereist de voortzetting van het economische wonder verdere veranderingen en vrijheden, wellicht zelfs op politiek gebied, of is het juist zo goed gegaan omdat de communistische partij het verfoeide kapitalisme aan banden heeft gelegd?

Gevormd in de Mao-tijd gelooft Xi in een commando-economie waarbij de staatssector het voortouw neemt. Privéondernemers zijn goed om banen te scheppen en te innoveren, en daar krijgen ze dit jaar een schouderklopje voor, maar prominenter moeten ze niet worden. Ook de Dengisten, de hervormers binnen de partij, zijn door Xi aan de zijlijn gezet en daar wil hij ze houden.

De economie wordt beteugeld door de staat en die luistert naar de communistische partij. Wat dat betreft had Xi niets wereldschokkends te melden in zijn jubileumspeech dinsdag: de grootste prioriteit is ‘het vasthouden aan het leiderschap van de partij over alle taken’. Een pakket hervormingen dat dateert uit zijn eerste jaar wordt uitgevoerd en dat is het voor nu. ‘China is een groot land en we moeten geen ondermijnende vergissingen maken in fundamentele zaken’, aldus Xi. Dat klinkt niet alsof hij op het punt staat de echt lastige knopen door te hakken.

Laagste groeicijfers sinds 2008

Ondertussen trekt de kilte in de Chinese economie. De middenstand zag vorige maand de laagste groei in vijftien jaar, met als dieptepunt de automarkt, die voor het eerst sinds de jaren negentig krimpt. Het zijn de laagste groeicijfers sinds de financiële crisis in 2008 en het wordt nog minder als het effect van de handelsoorlog met de Verenigde Staten volgend jaar in de cijfers zichtbaar wordt.

Als de groei in de goed ontwikkelde gebieden stokt, dringt de kou ook door in minderbedeelde gebieden zoals Paifang. Veel dorpelingen die elders werkten als arbeidsmigrant, kunnen de kosten van het levensonderhoud daar niet bolwerken. ‘Ze komen allemaal terug en openen restaurants’, klaagt Wu Youxiu (48), uitbater van eethuis Tastbare Voordelen. Haar restaurantje is de tastbare opbrengst van het loon dat ze in haar jonge jaren in een Zuid-Chinese poppenfabriek verdiende. Al trok Paifang dit jaar drie miljoen dagjesmensen, met de concurrentie van zoveel nieuwe eettentjes maken de ondernemers van het eerste uur weinig omzet.

Xi’s redevoering volgen de restauranthouders in Paifang dan ook niet. Niu: ‘De economie gaat niet goed en mijn zaak staat in de rode cijfers. Ik heb het te druk om televisie te kijken. In die veertig jaar heb ik een ding geleerd: keihard werken.’