Fluisterende raadgevers, religieuze twisten en onvervulde liefdes: dit zijn de beste koninginnen op film

‘Ongemakkelijk ligt het hoofd dat een kroon draagt,‘ schreef Shakespeare al. Nu sloeg dat in zijn toneelstuk terug op koning Henry IV, maar voor koninginnen is het niet anders. Vraag maar na bij Elizabeth II.

Op 2 juni 2018 was het precies 65 jaar geleden dat zij in de Londense Westminster Abbey werd gekroond tot koningin. Daarmee werd ze de langst regerende Britse vorstin uit de geschiedenis. Ter verhoging van de feestvreugde stemde Elizabeth II in met een gesprek voor de camera’s van de BBC. Een noviteit. Normaal doet ze alleen de troonrede, de kerstwens en eeen enkele speech bij hoog buitenlands bezoek. Het werd – in samenspraak met interviewer Alastair Bruce – een vrolijke ontmoeting. Vooral toen ze verklapte hoe de traditionele paars-gouden St. Edwards Crown die destijds bij de inauguratie werd gebruikt met zijn 2.24 kilo veel te zwaar is. Elizabeth II: ‘Als je je voorover buigt, breekt je nek’

Een vorstelijke metafoor, zogezegd. Want als we de lange lijst aan royalty-speelfilms mogen geloven is het heus zo leuk niet om de koninklijke rol te moeten vervullen, en al helemaal niet als vorstin. Nauwelijks privacy. Fluisterende raadgevers, doorgaans gevoed door eigenbelang. Religieuze twisten. Politieke twisten. Zorgen omtrent de opvolging. Onvervulde liefdes, en moordaanslagen daar bovenop. Vaste ingrediënten in de kostuumdrama’s die de geschiedenis van het Britse koningshuis schetsen – want ja, ook de Nederlandse speelfilm kent goede vorstinnen (Andrea Domburg als Willhemina in Soldaat van Oranje, bijvoorbeeld; of Carine Crutzen in Majesteit), maar zeg je koninklijk kostuumdrama, dan denk je toch eerst en vooral aan Albion.

De machtsstrijd tussen Elizabeth I en Mary Stuart

Iedere Britse vorstin haar eigen film. Leg je ze achter elkaar dan is de genealogie compleet. Een goed startpunt is het jaar 1569, het jaar waarin ook de nieuwe film van Josie Rourke, Mary Queen of Scots begint. Het is heel bijzonder dat in dat jaar, binnen die door mannen ge­domineerde politieke wereld, twee ­vorstinnen tezelfdertijd de scepter zwaaien. Niettemin loopt het net zo goed uit op een bloedbad. Niets ‘mannelijks’ is deze vrouwen vreemd. Kern van de zaak: de katholieke Mary is een gevaar, ze claimt aanspraak te kunnen maken op de Engelse troon van de protestantse Elizabeth I.

Een remake mag je het niet noemen, deze ­eigen interpretatie van de vrouwelijke (theater)­regisseur Josie Rourke – het script is gebaseerd op de bekroonde biografie Queen of Scots: The True Life of Mary Stuart (2004) van historicus John Guy. Feit is wel dat de sage van Mary en Elizabeth I al vele malen is verteld: op toneel (Schiller), in complete opera’s (Donizetti) en ook in speelfilm.

In de versie uit 1971 is de rol van Schotse ­koningin gereserveerd voor Vanessa Redgrave, en is Glenda Jackson haar Engelse tegenvoeter. Nog verrassender: reeds in 1936 draaide John Ford, toch vooral bekend van westerns, Mary of Scotland. Daarin treffen we Katharine Hepburn als de Stuart, en Florence Eldrigde als de Tudor. Online vind je nog wat fragmenten, daarin ­herken je onmiddellijk het licht-snerpende ­stemgeluid van Hepburn. En ­uiteraard brengt ze ook de benodigde koninklijke allure met zich mee. De productie deed het goed op het filmfestival van Venetië in 1936, maar werd aan de kassa geen groot succes.

De ‘maagdelijke koningin’ die 44 jaar regeerde, koningin Elizabeth I

Elizabeth I heeft echter ook meermalen haar eigen film gekregen. Zij, de dochter van Hendrik VIII en Anna Boleyn, wordt in januari 1559 ­gekroond tot koningin van Engeland.

In Elizabeth (1998) van regisseur Shehkar Kapur is het een rol voor de aanvankelijk nog lichtvoetige Cate Blanchett. In het begin van de film zien we eerst hoe haar verbitterde voorganger Maria Tudor (Kathy Burke) op haar sterfbed ligt. Ze heeft als fervent katholiek al heel wat protestanten op de brandstapel laten gooien, ze werd niet voor niets ‘Bloody Mary’ genoemd.

Met het toenemende besef van de eindigheid van haar bestaan, weet ze ook dat uitgerekend de protestantse Elizabeth haar opvolger zal worden. Het liefst zou ze haar nog even snel laten onthoofden, maar daar komt het op het nippertje niet van.

Cate Blanchett speelt de leerling-koningin – ze is begin 20 en moet nog alles over de politieke arena leren – precies met de juiste verwondering, naïviteit bijna. Haar belangrijkste adviseur is Sir Francis Walsingham (Geoffrey Rush), haar geheime minnaar ­Robert Dudley, de graaf van Leicester ­(Joseph Fiennes). ­Uiteindelijk besluit ze ­ongehuwd te blijven, om zich volledig te ­wijden aan Het Land: het regime van de ‘maagdelijke koningin’ zal 44 jaar duren. Om haar uitzonderlijke status te benadrukken laat ze haar gezicht pleisteren met witte lagen make-up, een mix van witte lood en azijn. De eerste keer dat Cate ­Blanchett in de film als de volwassen zonnekoningin verschijnt, is een van de meest ­indrukwekkende scènes in deze toch al levendige kostuumfilm. Grimeur Jenny Shircore won er een Oscar mee.

De allesbehalve soevereine vorst, koningin Anne

Soeverein, zo komt Elizabeth I als filmpersonage over. Je snapt wel waarom ze zo lang aan de macht is gebleven.

Hoe anders is dat met koningin Anne ­Stuart uit de zwarte komedie annex het kostuumdrama The Favourite (2018) van Yorgos Lanthimos, nu nog te zien in de bioscoop. Dit moet toch wel de meest tragische vorstin ooit zijn.

We schrijven 1708, en Engeland verkeert in oorlog met Frankrijk. Maar dat interesseert de vorstin, die zich gedraagt als een soort ­reuzenbaby, matig. Liever organiseert ze kreeftenraces, waarbij gewed kan worden op de uitkomst, of ze speelt met haar zeventien konijnen – die staan voor alle miskramen en de vroeg overleden zuigelingen die ze heeft gebaard.

Koningin Anne is een rol van Olivia Colman, en wat een rol is dat. In al haar gekte hebben we toch enorm met haar te doen. Eenzaamheid aan de top van de piramide kreeg nooit een slechtere naam dan in deze film.

Haar heimelijke geliefden – de hofdames Sarah (Rachel Weisz) en Abigail (Emma Stone) – zeggen wel van haar te houden, maar hebben een verborgen agenda: eigenbelang, meer macht. Het maakt de situatie er niet gezelliger op. Toch zou de échte koningin Anne nog tot haar overlijden in 1714 aanblijven. Wat moest ze ook anders?

Victoria en Elizabeth II, koninginnen in de moderne tijd

Stephen Frears is de regisseur die liefst twee klassieke royaltyfilms heeft gedraaid. In Victoria & Abdul (2017) schetst hij de onwaarschijnlijke vriendschap tussen de oude koningin Victoria en haar nieuwbakken Indiase ­bediende in 1887 – tot ergernis van de rest van het hof.

Zoals The Beatles voor hun queeste naar het hogere en het diepere op audiëntie gingen bij de Maharishi (en bedrogen uitkwamen), zo herkent de koningin in Abdul Karim (Ali Fazal) een spirituele leidsman (en dat pakt beter uit). Judi Dench is de gedroomde Victoria: hard, ongenaakbaar, haar maak je niets wijs, maar haar zachte kant reserveert ze tijdens lange wandelingen voor haar nieuwe Indiase kompaan.

De tweede klassieker is natuurlijk The Queen (2006). Die film leverde hoofdrolspeler Helen Mirren als Elizabeth II een Oscar op. De film ­beschrijft de nasleep van de dood van prinses Diana in 1997, ze is verongelukt in een Parijse ­verkeerstunnel. Drie partijen treffen we aan: een koningshuis dat volkomen buiten de werkelijkheid staat; de ambitieuze nieuwe premier Tony Blair (Michael Sheen), die de ontstane ­crisis wel even zal ­regisseren; en daar omheen de bloeddorstige massamedia.

Uiteindelijk blijft Elizabeth II fier overeind. Zoals ze Tony Blair subtiel even toebijt: ‘U bent mijn tiende premier, meneer Blair. Mijn eerste was uiteraard Winston Churchill, hij zat in uw stoel met overjas en hoge hoed. En hij was ­aardig genoeg om een jong verlegen meisje als mijzelf geduldig haar opleiding te geven.’ Daar wordt de overijverige Tony Blair toch even stil van.

Het zal vast niet meevallen koningin te zijn, maar voor een actrice moet het een feest zijn er een te kunnen spelen.